146 HER BARI I AMBOINENSIS Liber. III. cap. I.
e ft, magisque extenfus, ut & flores, qui ex tribus no-
tabilibûs, craflis, pinguibus, & fqualideulbicantibus
conftant petalis, in ampliore calice contends, prftil-
lum quoque horum feu germen quinque ftaminibus,
antheris fuîcis gauden'iïbus , circumdatum' eft. Hic autem
flos debilem præbet adore m ad f\ç>rem. Sjampac-
ça accedentem, qui iddem obfervatur in flore vulgaris
Canarii, fl per aliquot.-dies in cfemo. çonfervetur,
poft maris flores nulli fubfequuntur fru&usvunde non
æftimatur, ac raro etiam occurrit nifi circa litora.
Fruftus fix longis dependent racemisbjni tresverin
peculiàri petiölo , nec ihale referünc Jugümdes,'except
© quod fine minores & obloqgiores, externe qb-
duftî glùma glauca,. gjaßra ,& æquali, quæfenflmni-
grefeit vel coerulefcit-, inftar majorum Prunorum:
Fru&us hi ex oblongo non vere rotundi funt, fedpa-
rum trigoni,& in fuperiore parte comprefli} cum par-
vo brevique apice, jun&i inferiore fua parte caliculo
cuidam tanquam difeo, a quo tarnen facile feparan-
tur & dëcidunt, quum maturefeant. Sub hac gluma,
culmum circiter craffa, nux dura & offeareconditur,
trigona quoque , fed ejus anguli funt parum rotundi;
quum vero ex hac nuce ipecierum feu varietatum
differenriæ optime diftinguantur, in quatuor illam di-
videmus fpecies, in binas nempe majores, binasque
minores, harumque majores iunt oblongæ vel rotund
® , uti & quoque minores.
Primo itaquq major oblonga fpecies fruûus gerit
très circiter digitos longos, pollieem craflbs , cujus
& magnitudinis nux interior e ft, glumæ enim fub-
ftanda vix cultrum crafla eft ; Tria habet latera,
quorum quodvis pollieem latum e ft, quæque infe-
rius in très acutos angulos concurrunt, fuperius autem
nùces hæ funt magis planæ,obtufiimque formant
çonum: Ejus putamen pen nam circiter craflum eft,
fed fragile, de inftar vitri diflilit; fi contundatur, in
media ejus cavitatn continetur nucleus tantum oblon-
gus &çompreffus, ab una magis protuberans parte,
ae.fi triangularis quoque foret, qui ab. una parte ro-
tundus , ab altera parte eft acuminatus, Amygdalis
fimillimus, fed duplo major e ft, & externe etiam tali
rubente pellicula obductus, fub qùa àlba reconditur
fubftantia, ex fex oblongis & finuofis fegmentis coin*
pofita, feptima autem & minima pars in cono inventeur,
quæ autem omnes in recenti nuce facile fepa-
rari poffunt, fique accurate id fiat, iterum conjungi;
in fiçeis vero nucibus hoc nequit fieri. Si tales decor-',
ticati nuclei ab inferiore feu plana confpiciantur pÆt-
t e , formam ac fpeciem præbent Sinenfis cujusdam,
qualis longis & amplis ambulat indutus manicis. Nuclei
fapor eft dulqis uti in-Corylis, fed fubftantia ejus
eft magis fatua & mollior. Inter omnes Canarii fpe-
çies hæc maxima quam maxime fatua e ft, atque hinc
non ita grata e f t , fi cruda eadatur, fed plurimum ad-
hibetur ad formandos oblongos bacillos Bagea didtos ,
de quibus poftea.
- Arbor hæc non eft filveftris, fed circa pagos ere-
feit & in Amboinenfium hortiJ filveftribus, folia autem
ejus, funt maxima, decem & undecim pollices lom
ga , & quinque digitos lata: Ejus truncus eft rotun-
dior & ere&ior quam in aliis, non ita autem altus,
fed- craffior e f t , par unique alatus prope radices..
Secunda Canarii fpecies eft , quæ fra&us gerit ma-
gno.s rotundos, cujus, folia priori funt fimillima , fed
lllorum apex eft brevior , & truncus ipfe aldor e ft,
fructusque transverfalem circiter digitum breviores
funt quam præcedentes , rotundiores vero funt 8ç
crafliores. Nux vero ipfa .binos transverfales digitos
longa e ft, fîngulaque ejus pars feu .angulus polhcem
latus e ft, & trigonus, fed ejus anguli funt plurimum
rotundi vel plani, fubftantia autem. ejus eft durior
quam in præcedente,.atque difficulter aperitur. Intus u-
nicam tahtum habet cavitatem, inque üla fimilis continetur
nucleus brevior & crafiior, durions vero fiib-
ftantiæ, quæ melior eft quam prioris,
Tertia fpecies eft parva oblonga., quæ altiorem
gerit truncum fed minora folia quam præcedentes:
Nux autem ultra binos digitos longa eft, ac finguli-
ejus anguli minorem digitum lati lunt, nucleus ejus,
internus prim® fpeciei fimillimus e ft,. fed tenuior , fub-
ftantiæ pmguioris, & melioris faporis.
Quarta fpecies eft parva rotunda, fecundæ fpeciei
omnino fimilis, excepto quod minores gerat nu-
cleos. : . .1 , . r
zei is ook grootter, pan drie merkelyke dikke, vette, en
vuil-voitte blaa&jes gemaakt, in een wyder kelkjeJlaande,
ook i s ’t Hnnenjte knopje'of Jcbepzel der vrucht omgeven
van vyf draatjes, met bruine nopjes, Zy is van een
flappen reuk, de bloem van 't Sjampacca bykomende,
den voeiken men ook gewaar werd in 't bloeizel vandege-
meene Canary, als men 't zelve eenige dagen in buis
bewaart, na bet bloeizel van 't Manneken volgen gene
vruchten, daarom zy iiiet geacht, en- zelden gèvonden
werden, en dat meefl omtrent de Jtrand.
D,e vruchten bangen ook in groote troffenbymalkandcr,
twee a drie t'zdmen dan een byzondefe Jieel, en gelyhn
niet qiialyk onze Ocker-moten, bebalven datze kleinder
en lankwerpiger zyn, buiten met een blaauwe-groehe bol-
Jler bekleed, glad en effen, die pletter tyd fward werd
of weinig blaauwacbtig, gelyk de groote Pruimen. Deze
vruchten zyn in 't lankwerpige niet regt rond, maar wat
driekantig, en aan 't voorfie wat plat, met een klein
kort fpitsje, en Jlaan .met ’t achterJle vajl aan 't febyf-
ken, als een fcbootelken, daarze ligt af vallen, alszeryp
werden.: Onder deze böljier omtrent een Jiroo-balm dik,
leid een harde Jleenacbiige noote, ook nieeji driekantig,
doch de kanten zyn wat-rond,'en dewyï men aan deze
Noote ’t ondèrfcbeid der zoorte beft kennen kan, zo zullen
wy dezelve in vieren verdeelen, te 1meten in twee groote,
en twee kleine,, beftaande de groote in eëh-lankwerpige
, en een ronde, en zo mede de kleine.
Eerft de groote lankwerpige beeft vruebtenfebaars drie
vingers lonk, en een duim dik, zo groot'ook de'-bimienfti
Noote is, want bet vleefcb van debolfter qualyk een nes
dik is: Zy beeft drie zy den, ieder een dui^t breed, en
achter loopenze met drie feberpe kanten t'zamen, maar
vooren vallenze wat breed, en maken aldaar- een ftomp
fpitsje: Deze fcbaal is wel een febaft dik, doch bryzelig,
en Jpringt als glas,als men daar op klopt', binnen bebben-
ze maar een bolUgbeid , en daar in een 'lankwerpige platte
korrel, bebalven dat de eene- zy.de wat uitbuilt, als of
by mede driekantig was.. Aan ’ t eene einde rond, en aan
’t ander wat toegefpitft , de Amandelen zeer gelyk-,. doch
wel tweemaal zo groot, ook van* buiten bekleed' met dier-
gelyk rood velleken, daar onder een witte beeft- van zes
lankwerpige, en bochtige ftukjes te zomen, .gezet, met bet
zevende, en de kleinfte aan de fpits , dewelke men in de
verfebe Nooten liebtelyk van 'malkander kan febeiden, en
ook als men naduw. daar oplet, wederom te zamen zetten,
maar in dedroogeniet, ook als men dezegefcbelde korrels mn
achteren of van de platte zy de.ziet-, zo vertoonenze de gedaante
van een Sinees, met zyn lange mouwen wandelende.
De j ‘maak is zoet , als aan de Hafel-nooten, of
wel zo laf, ook weeker vanfubftantie. Onder alle Cs*
nari zoorten is deze groote welde laffte,, en daarom zo
aangenaam niet om raauw te eeten,maar werd mee ftgebruikt
om de lankwerpige ftokken daar van te maaken, die men
Bagea noemd, waar van bier naar.
Deze hoornen vint men niet in 't.wilde, maar omtrent
de dorpen, en in der Arnboineezen bare Bofcb-tuinen, en
zy hebben wel de grootfté bladeren, tién en elf duimen
lonk, en vyf vingers breed. Den ftam is, ronder en re-
gter dan de andere , niet zo boog, maar dikker , en met
kleine vleugels by. de wortelen.
De tweede zoorte, zynde groote ronde Canaris met bladeren,
de vorige meeft gelyk, docb 'tmorfté, fpitsje aan
dezelve is wat,korter, en de ftam watbooger, de vruchten
zyn omtrent een dwers-vinger korter dan de vorige,
dikker, en ronder , de Noot is twee’ dwers-vingers lank, ■
hebbende ieder zyde een duim. breed, driekantig, docb de
kanten zyn meeft rond of plat, zy zyn barder van fubftantie
als de vorige , en moeyelyker op te kloppen. Binnen
bebbenze ook maar eene bolligheid, en daar in. eene
gebyke korrel, docb wat korter en dikker, vmfubftantie
barder, en béter van fnmk dan de voorige.
Het derde, de kleine lankwerpige hébben nog booger
ftam , maar wat kleinder bladeren dan de voorige: Te
noot is ruim twee vingers lank, en ieder zyde een kleine
vinger breed, van binnen met een:korrel, als’teer,(tege-
Jlagt, maar fmalder, vetter van. fubftantie, en beter van
/maak. ':*j
De vierde , kleine ronde zyn de tweede zoorte in alles
gelyk, ■ bebalven. datze kleinder korrels dragen,
Omnes '' AJl»
III Boek. I. Hooftji. AM BO IN
Qmnes hæ quatuor fpecies. unicam tantum habent
çaviçatem, qua ..a lilveftri diftinguuhtur fpecie, lufu
autem naturæ quædam âliquando inveniuntur, quæ
binas & raro etiam très, gerunt eellulas i inque fingu-
jis feparatus,nucleus, quod plurimum obfervatur in
binis iftis rotundis fpeciebus :• Econtra in una fæp.e
çellula bini. nuclei conjundfti &. ço.oçreti apparent, vel
fufea tantum pellicula feparatu Tertia ipecieS h,oc
Quoque peculiare.habet, quod lapide qontufa in très
difliliat partes oblpngas, aeft ex tribqs comp'Qfitaeflef
fegmentis. Bin® quoque minores fpecies fubftantiæ
funt folidioris magis oleofæ., unde plurimum adhi-
bentur ad- oleum exprim,ehdum,
Omnes porro. Canarii fpecies hoc.peçuliareh.abent»
quod prope radices fepra terrain circa truncum ex-
crefeentias gerant quafi alatas , aefi arbori column®
effent.appo.htæ_; has.alas Maleyenfes. generali vqear
bulo nominant. Tamft, Tabir, vel Panir., quod nos
vocamus fedem ; Araboinenfes vero Dakin, binæquç
majores fpecies. miffimas gerunt alas : Minor autem
& filveftris fpecies alas gerit magnas 85, lafaa ad altir
tudinem duprum hominum , quæ ad truncum nunc
ereftæ, nunc vero incurvæ funt, ac plerumque palmæ
latitudinem funt. craffæ , ita ut varias quafi. earner®
minores. dr-unco appareant adfixæ ; ajiæ quædam
etiam fiujt arbores nlveftres, quæ fimiles,'gerunt ex>
crefeentias, fed null® tantas & tarn fiqgulaçes aç.Car
naritiin.
. Hujus .arboris. lignum eft albicans:, folidum, &, du?
ruin fed non admodum durabilé o.h pinguediriem,
qu® coffos facile générât; quumque. fit' ficcuin, fragile
eft. Si Canarii. fruftus nigrefcant , plurima ar-
boris. decidunt folia, ita ut fere illis penitus fit orba
ac.nuda, fmdlusque fob appareant. Turn mcolis ad-
feendenda eft hæc arbor, longosque fuftes gradatim
arbori alligant, ut adfeenfum facilitent, fruftusque
longis feriunt fuftibus , ' alias maturi'Canarii frudtus
fponte decidunt, porcisque, uti glandes,pro cibo infer-
viunt, qui avide nafçe dévorant, nuces, quibus etiam
fæpe capiufitur, fi hos nofte vel e longinquo denti-
bus ftridentes illasque comedqntes audiamus: Arbor
hæç poft deç.iduos fruftus mox nova emittît folia,
fæpiusque appar,et in una eademqué' arbore una pars
jrecentioùs àc yiridibus foliis v ég é ta , quum altera
plurima fua dejeçit .vetuftiora fo lia, in viridi autem
tali ramo nunquam ffU&us conlpiciuptur üti in alio,
. Anm teifipus, Qmnes Canarii fpecies , quæ dome-
fticæ habentur, fub initium pluvioforum menfium h,
e. Majo vel Junio flor,ënt, fruftusque maturefeunt,
ac c.oUiguntur primis menfibus.ficcis, h: e..,06tobri 8f
Novembri. Qu®, yero .menfe. Septembri flores aper
riunt, màturos dant fru^xïs Mar tip; & Àprili, vocam
turque Canari Barat ; quæ peçuliare fere conftituunt
genus, de quibus in fubfequenà capite,
-r.-Ndt&eflt Latinq Çawtium Vulgare, Malafce Can&ri,
ejueque bin® priores fpecies Canari Befaar, à:.Canari
Baggêa ob fubfequentem ufum. Bin® aliæ fpecies ^
-Canari Kitsjil, fubdivil® ‘funt in Pand-jang, h. e. oblon-
gum, & Pende, h. e. brève & rot.undum : Ternat.enfr-
bus autem Canarjum dicitur Nya & Niba. Amboinen-
Abus Tar & Taj. Bandenfi’bus Nmari,
Locus. Hæc arbpr in omnibus) occurrit infulis Mo-
luqcenfis & Amboinepfls imperii, præfertim vero in
binis infulis Manip.a ..& Kelanghan , per totam por5
to Ceram am usque in infulas ad Euvum fitas inimp
.quidam confirmant, in ipfa Nova Guinea & affini ipfl
auftrali regione reperiri ; In Banda quoque occurrir,
at minor tantum ejus fpecies , fed quotannis fuffi-
ciend ibi.copia alia fpecies adducitur ex infulis Key
& Aru ; In occidentalibus vero infulis , uti Celebe,
Bale-ya,& Java, ignota eft, excqpfo quod in Java circa
Samarangham parya quædam pqcurrat Canarii
fpécies, cujus frudlus in Bataviarn yenales adferiin-'
tur : In Macaflkra quædam etiam funt arbores, fed
propagat® per fruftus aliunfte deduélos .; licet jam
iponte, .nec hominum ope in hifee crefcant inlulis,
quum plurimum ferantùr per palumbas & vefeertilio;
nés, qui totos dévorant fruftuS , \eorumqiie glum is
•fere digeftis totas iterum exonérant per feceffum nm
ces, .quæ terrani tangentes arbufculas progerminant,
quo modo plures etiam frugiferæ' propagantur arbo-
fes ; omnes ßmfen h® fitbfi.tgs fees, hajaeut dominos
“SîTom. '11, - ■ • as
iCIIE KRUYDBOEK. 147,
i Alle vier zoorten hebben prdinaris van binnen maar een
holligheit, waat aw vienze van. de. wilde .onderjebeiden
kan; docb daar loópender ook onder, die van binnen twee, en
zelden drie kamertjes hebben., en in 'ieder eek byzonder
korrel., 't welji men meeft ziet aan de twee ronde zoorten,
Daar en tegen .vind men dikwijs in een kamertjen twee,
heeften aan malkander.gegroeit, ’ of Jlegts met bet bruine
vMeskèn onderjebeiden. De defde.zoorte beeft dat ook ei-
gén, datze met een fteen opgeklopt, i% drie lankwerpige.’
ftukken vap. malkander valt-, al.s.ofze Van'drié defilen z 0-
men gpzet was,' Zo zyn ook do beide kleine zoorten veel
vdfteg van fubftantie , en olyacbtiger, daaróm men de-i
zelve meeft gébruikt am Oly daar ufo té. perzen.
" Woérts hebben alle Canaris geflügten dit merkteeken,
datze by dé wortelen, boven de aarde, rondom dén ftam'
eenige uitwafjen:Mbgn., in de gedaante van vleugels,
als o f ’ertegen den bom éénige dunne pilaar en gemetzeld
waren, deze: vleugels woefnen de Maleyers met een generalest
naam Tambi, T abiro/,,Panjr *; Wy nament- een
ftoel, de Arnboineezen Lakin, en hebben de twee boven-,
Jlaande groote zoorten de kleinfte vleugels ; maar in dekleu
ne en wilde zoorteis dezelve deer.groot en breed, by de
twee. mann&i boog opgaande- aap,, den-ftam,, zommige fëgt+
zommige krom, endoor gaans een band breed dik, dat bet
fcpynt of .’er verfebeide kamertjes aan den ftam gemetzeld
waren; daar zyn: éenige woud-boonten ■ meer , die zulke
vlerken hebbén , .docb geene zo raar. en groot, als de Ca-;
liary-koomk ' • i i r Y ’fi ■ , ■■ - • • $
" ’É Hout. Vm..dezen boom is wel w it, dicht, en hard,
doch niet zo durabél, Wegens zyne vettigheid, die licht
Wormen, voortbrengt, ■ en om dat. het droog zynde licht af
breekt.: Als nu de Canaris beginnenf!warpte> werden, zo.
vallen demeeftebladéren van dén boom a f, 'zoidat. by bykans
kaal.ftaat, en de vruchten bloot gangen. Als ddn nioe-
ten de 'Inlanders'de boomen beklimmen', bindende eenige
lange ftokken met fpfiHen' tegen den boom om te gemak->'
kelyker op te kómen., en de xyp.e vruchten insgelyks met
lange ftokken 'df te Jlaan, want -dnderzints vallen de rype
Canaris zeer liebt van zelfs af , én worden gelyk de Ei*
■ kelsn de N.erkens ten proye, die zeer gretig na deze Noo-
ten zyn, door dpwelke_zy ook dikwils gevangen werden ,
als menze dozébye by nacht., of van .verre met de tanden
boord kraaken- Straks, als. de vruchten .afgevallen zyn,
begint den boonï: wederomnieuw loof.te krygen, en men
ziet dikwils , dat ■ aan èen qn dezelffte bom zomtyds dê eene
bftft jeugdig en vol bladeren ftmt.-,rak ieandere allegaar.
{Ie. hare meéft af geworpen beeft, •maar. .aan den groerien
tak zal men geen vruchten zien i gelyk cils. aai\ dè\andere.
- Sayfoen. Alle Canaris geflagten, die men voor. tamme
reekent, blpeypn in, 'P begin van.de reegen-mouffon , ■ dat
is in May ( f Jüny, en baar en Oog f t is in de eerfte droo-
g'e mouftons maanden,- dat- is in Qétober en November s
Maar 'dewelke in September beginnen ie bloeyen, werden
ryp %n Maart en April, en die biet. men Canari Barat,
makende febier een byzqsuler gejlpgt, waar''van m ’t volt
gende Kapittel, 1 ‘ -'. • ‘ .a ■ /
, Naam. In ’t Latyn Canarium Vulgar.e, op Maleyts
Canari, en daar van de twee eerfte zoorten Canari Be-?
faar, en Canari Baggêa, van \t volgende gebruik. Dé
twéé andérf zoorten Canari Kitsjil, zynde beide gefiibdi-
videeré in Pand-jang, dat is lange, en^P.ende, dat i$
korte rondes Dp Ternaats |^ya en Niba , op Amboins Yar
pn Y a l, bp Bandaas Nanan. - ■•
•:' Plaats. -Ete# boom vint men W alle Eilanden van
, Molucze, en Amboinfehe gebied, inzonderheid op beide
' Eilanden Manipaen Kelang:' ftoorts door geheel Ceram
tot in de Zuid-Qofter Eilanden, ja zommige verzekeren
ons, datze zelfs..op Nova Quinea, en 'aan '-t aangelegen^
Zuid-land gevonden worden \ In Banda beef t. menze ook«
docb maar ’t kleitié gejlagt, maar Werdén jaarlyks - gei
jioegzadvi voorzien van de Eilanden Key en Aru. . fnde
Wefterlyket Eilanden , als Celëbss, Raley , en java zyn-
$e‘onbekend, bebalven.dat men op -Java omtrent Sania-
rangb een zoorte kléine Canary vind, dièze zrntyds op
Batavia te koop brengen. Op Macaffdr. beef't .meft ooi
eenige. bomendoch, aldaar geplant, door vruchten van elders
aangebj;agt,i Hoewelze nu zonder toedpen van men-
jeben in d^ze,Eilanden poqrtkonmff weiidétoze; meeft gei
■ zqaid door de' wilde .duiven en vleer-mui^en, die'de gei
beele vruchten infwelgen, én de bolfter ténnaaften by ver-
feerd zynde» de- gebeele •nöoten- door dmf afgang weder
■ pm baar geven, dewelke dan of de aarde vallende, jonge
boompjes' vóórtbrengen, op welke jfianier ineer andere
pruebt-boomen yoortgeteelt werden; evenwel zo hebben
I ■■ ; T '3 • ......... " die