154 HERBARI I AMBOINENSIS Liber III. cap. II.
In Aftttftarii capitc quinto fequcnti defer ibit nr mod9
Conarium Sinenfe feu Cana,
ARbor hæc Sinenfis mixtam videtur habere for-
mam Canarii &.Pruni Gerei, unde & obiter ip-
fam deicripfi in Herbarii libr. 3. cap. 2. ad Ca-
narium Zepbyrinmn , hie autem ejus hiitoriam latius
deducam, prout earn obfervavi in horto meo vege-
tam,& produdtam ex feminali ofliculo ex Sina delato.
Intra annum ultra hominis altitudinem excrefcebat
trunco eredto cujus fuperior pars erat lanuginofa,
ut & rami ejus laterales, in quibus tria quatuorye fo-
liorum paria oppofita cum inpari loçantur, uti veri
Canarii folia, quæque fuperiora erant, fex feptemve
pollices longa erant, inferiora vero quatuor <x binos
fata pollices,' in adultioribus vero & vetuftis arbori-
bus audivi multo elle minora, horum oræ funt æqua-
les & integræ, in teneris vero ac junioribus foliis te-
nuiflime dentatæ erant, cujus & veftigium in fuperio-
re iiibfequentium parte apparebat : Ad partem infi-
mam funt latiffima hæc folia, inque apicem acutum
definunt, quæ brevibus infident petiolis : Nervus
médius ab utraque protuberat parte, qui dividitur in
majoribus in duodecim, in minoribus in feptem vel
odto'coftas finuofas , contritorum hor-um foliorum
odor eft refinofus, maximeque ad Canarinum acce-
dit ; Flores me hadtenus latent. Friidfcus vero funt
oblongi, ab «traque acuminati parte inftar Prunorum
cereorum , nux interna optime refert oblongum fil-
veftre Canarium, quod Nanary vocatur, ab utraque
nempe parte acuminata & trigona, in très quoque
cellulas divifa, in quibus très angufti locantur nuclei.
Hujus très numerantur fpecies. Prima dicitur Tsja-
cam, quum frudtus ejus fit lignofus,quique maximus
eft, & oflicula maxima habet vulgari Canario fimilia,
cujus deferiptio data èft. Secunda vocatur fimplici-
ter Cana , cujus frudtus referunt Canarium trigonum,
odoratum, ab utraque vero parte funt acuminati inftar
ofliculorum Pruni cerei. Tertia & minima 'fpecies
nominatur Tengio-Qena h. e. Cana Caryophÿllacea,
quum ejus oflicula formam gerant Caryopnyllorum,
optimique fint faporis: Omnes autem hæ très fpecies
in altas & eredtasjexcrefcunt arbores, ex corticibus
truncorum hinc inde quoque exfudat Gummi nigrum,
fed rarum, quod durum eft & concrefçit, carboni-
busque inpoutum haud injucundum præbet odorem.
Nomen. Latine Canarium Sinenfe, vulgo Sinees Cana.
Locus. Crefcit-autem’in Sina-, Tunquin, & Cocbin-
Cbina. *
Ufus. In Sina ejus frudtus ufurpantur æque crudi ad
tragemata aliosquè cibos, Uti hie Canarii frudtus ad-
hibentur* ac muria condi ti, qui in has fæpe transfe-
runtur regiones, quodque mirabile eft, Sinenfes his
utuntur ad fitim exftinguendam , quum itinera infti-
tuant, licet quam maxime falfi fint cum parva aufte-
ritate, omnes autem hæ très fpecies adhibentur tarn
adfercula, quam quod folæ eaantur, Sinenfes e'nim
hofee frudtus tanquam alimentofum habent vàldeque
nutrientem cibum : inepti autem funt ad Oleum ex-
primendura.
Inprimæ fpedei nucleis fculptores fuam exercent ar-
tem , qui enim plurima ipfis infculpit hominum capita,
palmam aCcipit, talemque fervo nucleum , in
quo odtodecim diftiiidtæ apparent atque notatæ funt
facies/ -
1» het 5de Hooftfluk van het Auftuarium vim men
op de volgende wyz.e befehreven
De Sineeffe Canary-Boom.
DEzen Sineeffen boom fcbynt een gemengd fatzoen te
zyn van 't Canarium en Prunum Cereum, wes-
balven ik hem ook ten deele befebreeven heb in myn
Kruydboeklib.3. cap.2. onder ’t Canarium Zéphyrinum,
docb bier zal ik zyn Hiftorie wat uitvoerlyker flellen,
zo als by zig vertoond beeft in mynen Tbuin, gewaffen
van een gedroogde korrel uit Sinagebragt. Hyfchoot binnen
een jaar booger dan een man op met een regt ftemmet-
je , wiens bovenftë deel wolaebtig was, gelyk ook de zyde-
takken. Aan dezelve Jlaan 3.^4. paar bladen regt tegens
malkander, met een voor uit alleen, gelyk de Canary bladeren;
de voorjle aan de ryskens van dezen bom, zyn 6.
en 7. duimen lank, de aebterfie 4- en 2, breed, doch aan
de oude boomen-verfta ik, datze veel kleinder zyn. Hare
kanten zyn effen, docb aan de eerjie uitkomende blaadjes
waafenze fyn getandt, waarom men nog de VQetftappen
aan 't voorjle deel der volgende bekennen kon. Omtrent
bet aebterfie zynze op 't breedft, en eindigen, in een lange
fpits, Jlaande op korte voetjes. Be 'middel-zenuwe puilt
boven en onder uit, verdeelt zig aan degropte in 12.,
aan de kleine in zeven óf acht riboekens, die bogtig lopen;
de reuk aan de gevreevene is bersacbtig, en trekt merk-
lyk na de Canary reuk: Het bloeizel is my nog onbekend.
De vruchten zyn lankwerpig, achterenvèorentoegefpitfi
gelyk de geele Pruimen, bet binnenfie noot jen geijkt beft
na een lankwerpige wilde Canary , die men Nanary
noemd, te weeten, achter en voor en fpits, en driekantig,
binnen mede in 3. celletjes verdeelt, en daar inA. fmalle
beeftkens.
Men beeft ’er drie zoorten van: De eerjie is genaanit
Tsjacana, om dat bet grof is als bout, zyndedfigrootjle
van vruchten en Jleenen, onze gemeene Canary gelyk,
waar na de befebryving gemaakt is. De tweede Met Jlegts
Cana, welkers vruchten gelyken ons Canarium,Trigonum
Odoratum, docb aan beide einden toegefpitfi,gelyk
de korrels van-voornoemde geele Pruimen. De. derde en
kleinfle Met Tengio Cana, dat is Garyóffèl-Cana, om
dat bet van binnen kleine korrels beeft als Krüit-nagelev,
bet befte van fmaak, alle drie werden booge en regteboo-
men, uit defeborffe desftams j'weet bier en daar, docb
fpaarfaainlyk eenfwart Qom, ’t welk bard opdroogt, op
kolen gelegt niet önlieflyk van reuk.
Naam. In 't Latyn Canarium Sinenfe, in ’t gemeen
Sinees Cana.
Plaats. Zy waffeben in Sina, Tunquin , en Cocliin
China. ’ ,
Gebruik. In Sina werden de vruchten 'gebruikt zo ml
raauw tot Banquet-werk, en vèrfcbeide koeken, gelyk
men Mer met de Canaris doet, als ook ingepeekelt, dewelke
men zomtyds in deze Landen vervoerd, en het welk
wonder is, de Sineezen gebruiken ze om den dor ft te ver-
'Jlaan alsze ryzen, boewelze uittermaten zout zyn, met
een kleine wrangigbeid, alle drie werdenzezo wel gebruikt
tot toefpys als alleen om te eeten, Want de Sineezen houden-
ze voor een voedzame koft. Om Oly daar van te maken
zynze onbruikbaar.
Aan de korrels van de eerjie zoorte willen de Beeldhouwers
baare konftfbetomen, want die de meefte koppen
daar op fnyden kan, wint den prys. Ik heb een zulken
korrel waar op 18. volkome aangezigten te kennen zyn.
CAPUT III.
Ill Boek. III. Hooftß. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. jj%
CAPUT TERTIUM.
Canarium Silveßre alterum, five Na-
narium Nanary.
HÆg proprie filveftris Canarii fpecies eft, truiici
iiiàgnitudjrte binis prioribus cedens,quique nön
craflior eft, quam ut homo ilium ampledti ul-
nis poflk, inferiorque ejus pars paucis parvisque confiât
alis, nec cinereus eft hic truncus uti præceden-
tium , fed obfeure viridis, vel nigricans ejus cortex
eft: Coma quoque anguftipr eft & acutior, rami ra-
riores , plunmis inftrudti fragilibus & nodofis ramu-
lis, ex quibus raches exerefeunt breviores quam in
antecedeùtibusjgéruntque ad fuum or tum binas fqua-
mas aiiriculatas, mque rachibus bina, tema, quater-
nave tantum foliorum paria oppofita funt uno inpari
extremo; folia minora fuftt quam in Canario Bar at, a
quatuor ad feptem pollices longa, binos binosque
cum dimidio lata, ab utraque vero parte magis acuminata
quam in prioribus &c. fuperius loiigo äpice do-
nata, feabra quoque & obfeure viridia cum nervöin-
termedio flavefeente, coftisque lateralibus parallelis,
quaruni quædam funt oppofitæ, quædam vero alter-
nàtæ. „
, Flores præcedentibus fimiles funt, fed plerumque
minores, heç ita fplendentes.
Frudtus rari ac folitarii fere dependent ex longis li-
gnofisque pedunculis, non tantum in ramorum extremo,
fed etiam ad horum ortum ex craffioribus ramis.
Frudtus’ ipfl formam gerunt majörum Myrobolano-
rum, füperiore parte latiores, inferiore magis angu-
ftati, ex oblongo rotundi nec trigoni, plano pericar-
pio contend,- cui diutius jundti manent, quam coete-
ri Canarii frudtus, primo virides,dein lividi, ac de-
iiîüm nigri, fed non ita glabri & politi ac præceden-
tes, fed rugofiorps, cinereisque maculis notati: Nux
vero eft oblonga, binos transverfales digitos longa,
minorem circiter digitum lata , ab utraque acuminata
parte,, plurimum rotunda , vel paulul um trigona,
prope pedunculûm ànguftiflima, eftque magis fufca,
quam vulgaris, alteram quoque habet fpeciem uti re-
liqua Canaria, brevem nempe & rotundam, transver-
falem vix pollicem longam, pauloque craffiorem præ-
çedente, exrofundo angulofam, tribus, quatuof,&
fex angulis fæpe protuberantem.
. Nuces hæ très femper gerunt cellulas, raro quatuor,
funtque rotundiores, quam in vulgari Canario , fin-
.gula autem harum repleta eft.angufto oblongoquenu-
cleo, tenuiffima pellicula fùfca obdudto, ejus autem
fubftantia interna eft alba, dülcis faporis, uti reliqui
Canarii frudtus, vel etiam ad Catappos accedentis,
ficcaque & oleofa.
Hæ nuces non aperiuntur contufione lapidum uti
reliquæ, quum nimis ardte & copiofe repletæ fint,
pmnes enim nuclei contufione frangerentur, fed trans-
verfaliter cultro cæforio dilfecantur , nucléique bina
fegmenta ab utraque parte incurva acu vel hamulp ex-
trahuntur, fed magis ex deledtamento quam nec’êfïïtate.
Ex hifee truncis duplex colligitur refîna , ex fupe-
riore enim truncorum parte ficca,alba,& fragilis ex-
ftillat refîna, inpuræ calci vel Caphuræ fimilis, de-
bilis odoris nec magna copia, unde vix colligitur. Inferior
autem trunci pars majorem exhibet quaritita-
tem,fed neque magna copia, eftque nigricans, liquida,
non autem vifcofa, led fragilis, nec unquam ita
indurefeit, ac alia Dammara, plurimum mixta cum
corticis fordibus vel & ipfius terræ.
Refîna hæc fimilis fere eft, ac forte congenera fpecies
Oöoidentalis Caranm, quoad fubftantiam & odo-
rem, Caranna autem carbonibus inpofita jucundiorem
lpirat odorem, cum Amboinenfis magis ad Canärinum
accedat.
Anni tempus. Hujus- frudtus in Amboina maturefeunt
fub initium pluvioforum menfium,Majo nempe, Sep-
tembri autem fub arbore quoque prolapfi coiliguntur,
ita ut non certum videantur obfervare anni tempus.
Nomen. Latine Canarium Silveftre alterum & Canarium
Montanum & Nanarium : Malaice Canari TJtan.
Amboinice Nanari. In Hoeamohela aliisque vicinis
Tom. 11. ' "fÄni.
HOOFTSTUK.
De tweede wilde Canary-Boórn.
D it is eigentlyk de wilde Canary, aan grootte van ftdni
de beide voorgaande Canaris wykende, als die niet
dikker is dan effen een man omvatten kan -, beneeden
met weinige en kleine vlerken; niet witaebtig als de voo-
rige , maar vuil-groen, of fwartacbtig van fcborjfe, de
kruin is ook fmalder en fpitzef, de takken weiniger, met
veele breekzame en knopaebtige takjes bezet, daar aan de
ryskens Jlaan korter dan aan de voor ige, hebbende by baren
oorfpronk twee gebaarde fcbübbeh, en maar 2. 3. en
4. paar bladeren regt tegen malkander over, met een vooruit
alleen, de bladeren zyn nog kleinder dan aan 't voorige
Canary Barat, van vier tot zeven duimen lank, twee
en twee en een balf breed , achter en vooren meer ioegé-
feberpt dan de voorgaande &c. met een lange fpitze voor
uit, medeftyf enfwart-groen, meteen geele middel-ze-
nüwe, en evenwydige dwers-ribben, zommige regt, zommi-
ge overbants tegen malkander Jlaande.
't Bloeizel is als aan de voorgaande , doch doorgaans
kleinder, en glimt zo niet.
De vruchten bangen ydel en weinig by malkander', aan
lange boutaebtige fteelen, niet alleen aan 't uiterfte der
takjes , maar ook uit derzelver oorfpronk, by de dikkere
takken voortkomende. De vruchten Zélfs bebben de gedaante
van grpote Myrobolanen, te weten vooren. breetft,
én 'achter by den fteel fmalder j lankwérpïg-rond, en niet
driekantig, in een vlak fcbooteltje Jlaande , daar danzé
langer vaft bout, dan andere Canaris, eerftelyk mede
groen, daar na loodverwig, ten laatften fwart, do'cb
zo. glad en effen niet als de voorige, maar ruiger, die. met
graauwer plekken zyn. Het nootjefs lankwerpig, twee
dwers-vingers lank, febaars een pink dik, achter en voren,
toegefpitfi i meeft rond , of een weinig driekantig,
en •by den fteel op 't Jcberpfte, bruinder dan de gemeene,
zy bebben mede baar tweede gefiagt, als andere Canaris ,
te weten, de korte ronde zynde pas een duim-breet lank,
en wat dikker dan 't voorgaande, uit den ronden wat hoekig,
met 3. 4. en 6 . uitfteekende ruggen.
De Nootjens bebben van binnen altjd drie kamertjes,
en zelden vier, die ronder zyn dan in de gemeene Gana-
. ris, én een ieder is digt uiigevult met eenJmalle lankwerpige
beeft, buiten met een zeer dun en bruin vliesken bekleedt,
binnen met een wit merg, zoet van fmaak j als
andere Canaris, of de Catappan wat by komende, droog,
zynde mede Ölyacbtig..
Deze Nooten klopt men niet op met Jleenen als andere,
om datze te digt uitgevult zyn, en alle de heeften in 't
Jlaan bryzelen , maar men kaptze dwers door met een
HoufoS-més, en deftukken van de beeftjes) baalt men tér
weder-zyden uit met een krommme fpelde ofbaakjen, dog
meer uit plaizier, dan uit nuttigbeidi
Uit deze ftammen beeft men tweederlei ber,s, want uit
de bovenfte ftam druipt een droog, wit enbryzéiigbers,
vuilen kalk of Campber gelyk, flap van reuk; en zéér
weinig, daarom 't niet vergadert werd; De onderfte
druipt wat meer , docb Mede in geen quaniiteii; 't zelve
is fwartacbtig, week, docb niet kleverig^ maar brokkelig,
en nooit zo bardwerdende als andereDammar, mees-
. tendeel vermengt met de vuiligheid van de fcborjfe of den
. grond.
Dit bers is febier gelyk, en mijfebien een medezoorte
van de Weft-lndifcbe Cararina, aan fubftantie en reuk,
docb de Caranm is op de koolèh wat lieflyker, daar de
Amboinfcbe nog fterker na Canafy riekt.
Sayfoeri; Zy werden ryp in Amboindmet bet begin van
de regen-Mouffon in May ,• docb men vindze ook in September
onder de hoornen leggen, zo datze fcbynen geen be-
ftendig Sayfoeh te houden.
Naam. In *t Latyn Canarium Silveftre alterüm, én
Canarium Montanum & Naharium, op Maïéyts Ca-
nariUtan; op Amboins Nanari. Op Hoeamobet, en de
\ Y 2
ffp.
H