verint magnitudinem ; firm! ex lignofis dependent pe-
dunculis, led hi a ramis facile disrumpendi funt: Interior
dittus nucleus eft circiter magnitudinis ovi gal-
lin a c e ifed magis planus & comprefliis, in cujus fum-
nio ad aliquam diltantiam futura apparet, Mi durus
margo,, aofiin binas ibi feparari pouet partes:-Juniores
a.c femi-maturi fruttus quodammodo funt molles,
fuççofi, a.c fere inftar medullæ nucis Calappæ, fed
aufteri adraodum, fi difiecentur, albi, fed ftatim in
ruffuin .tranfeuntes colorem : Vetufti & licci fruttus
dehifcunt, feu arcuatas habent fifluras, fique con-
quaÖentur, interior nucleus fonitum edit.
In Amboina hujus Atuni arboris binæ funt fpecies,
forma, yexo ac fruttibus non differentes : Quarum
prior ab Amboinenfibus vocatur Atun Mamina, h. e.
Atunus pinguis, quum interior ejus nucleus fit duldor
ac pinguior quam vulgaris' fpeciei, cujus nucleus eft
fice.us &, aufterus.
Amu tèsnpùs. Hæc arbor inter lente crefcentes arbores
numeranda eft, quæprimum gerit truncum ro-
tqndum ac elegantem comam, .fed truncus fenfim fit
eoncavus. & quafi fulcatus: Lignum eft durum, fed
non durabile, ac fragile, ramique facillime abrum-
puntur: Fruttus quoque lente maturefcunt,ita ut cer-
tum non obfervent anni tempus, plerumque tarnen
njenfe Jÿfovemhri maturefcunt.
Nomen. Latine Atunus. Malaice & Amboinice A-
tun, quod forte originem habet ab Hatu, Amboinenfibus
lapidem dénotante, quum maturus ejus ac ficcus
fruttus magis lapidem quam fruttum referat, Boe-
genfibus Samacka vooatur: Ternatenfibus Saia & Ma-r
caflarenfibus Lommu.
Locus. Gr.efci(rin Amboipa & Banda, u ti& in Cele-
b e , in Boegenfium regionë, atque in quibusdam aliis
locis. In Amboina non eft admodum frequens, fed
piurinjum ab Amboinenfibus hinc- inde ex fur^lis ve-.
tuftarum arborum progerminantibus pla n ta tu *
UJiis. Fruttus hic non crudus infervit e fu i, fed
multuffi âdfiîbetur "ad præparationem mirabilis cib i,
ab incolis-Gou-goif diÇki, quique ab illis proepâratur a-
liquàndo'ëx toftis, aliquandb" ex crudis Sàrdiniis, vel
fimilibus pifciculis, quos in tenuiffimas ducunt vel con-
tundunt partes cum Zingibëfe, Àlli-is, pipere Indico
feuCapfico, ac fucco LimQnum, quibus porro mifçent
Atuni dittos nucleos rapfatos, hoeque cibo tamquam
obfonio utuntur ad appetitum excitandum : Iidem hi
nuclei, 11 aliis mixti cibis v el foli ulurpentur, omnes
©bftipant diarrhæas, fed citiflime, fortiter, ac dure,
jta ut-in dyfenteriis prüden ter fint adhibendi, quum
hic morbus non nimis cito fit reprimendus. Hoeque
medicamentum a quibusdam tamquam fummum habetur
arcanum, cui certiflime quoque fidunt: Hos te-
nuiter rapfatos nucleos pinfunt cum Sagu panibus,
hosqué edendos præbent illis , qui dyfenteriis labo-
rant.
Eadem quoque rafura cum Sagumanta & aqua
mixta, & exeerius illinita , præternaturalem prohiber
fluxum menftruum gravidarum feminarum. Amboi-
âenfes præterea his utuntur frùttibus loco vifei, cui
ufui -adhibent interiora femi-matura aC glutinofa ofii-
cula , vel fi hæc matura fint, tum aquamifeent, in-
que craffam contundunt pultem, qua futuras navigio-
rum obturant,' poftquam nempe mufeo fuerint reple-
tæ , quæque huic non tantum firmiffime adglutinatur,
fed inftar vifei exfieeatur & induratur. Hoeque infii-
per obliniunt poftes ædium , talibusqùe in locis, in
quibus Cofli obfcrvantur, quodque hinc præcavetur,
fed tum quafi fangiune perfufæ apparent.
A lia 'quoque eft arbor, quæ Atun-laut vocatur, fed
quum multum ab Atuno différât, earn deferibemus infra
lib. 4. inter filveftres arbores. Prope pagum Suty
arbores crefGunt; qùæ ibi Atm-puti dicuntur, quarum
folia per paria in rachide locantur, inpari extremum
claudente. Quæ funt. glabra, & flaccida, qiiin-
que pollices longa , duosqUe la ta , nervusque• non
dirette per medium cranfit: Fruttus, uti aliorum A-
tunorum, durum gerunt putamen, atque maturi, e-
dulem dant caraem, in qua pauca etiam reperiuntur
ofiicula.
• Tabula Sexagefima Sexta
dezelve kunnen ligt van de takken afgebrooken werden', de
gem. binnenjie korrel is omtrent zo groot als een Moender-
ey, dog wat platter gedrukt, hebbende aan 't hooft een
Jtukweegs een naat., of. harde rant, even als of men hem
daar in tween konde deelen: de jonge of half rype Zyn
eenigzints wat mals, zappig, en bynd als bet pit van de
Calappus-noot, dog zeer vrang, in ’ t opfnyden wit, maar
terjlont ros bejiervende; de oude en drooge vrugten ber-
fien of krygen bogtige febeuren , en wat gefchut zynde
zo kan men-de binnenjie korrel daar in boor en rammelen.
In Amboina beeft men van dezen Atun-boom tpoee zoor-
ten, dog van gedaante en vrugten niet verfcbülende: de
eerjte van de Amboineezen gememt wordende Atun Mami-
na , dat is Atunus pinguis, om dat zyn binnenjie korrel
wat zoeter en vetter is dein die van de andere en gemeen f t
zoort, welkers korrel droog, en wrang is.
Sayzoen. Dezen boom moet mede onder de lankzaam op-
febietende. gerekent worden, hebbende in 't eer jle een ronden
Jtam, met een'cierlyke kruin, maar nietter iyt voort
den ftambol, wan; cn als geporent; bet bout is wel ban,
dog niet duurzaam, maar bros, en de takken breeken kort of
ligt af} zyne vrugten maakt by ook zeer. langzaam ryp,
zo dat men bem geen regt of vaft zaizoen en kan geven,
doggemeenelyk valt bet in November.
mam. In 't Latyn Atunus: op Maleyts en Amboins
Atun, V welk men wel mogt oordeelen af-komjlig te zynvan
Hatu, in ‘t Amboini een Jleen beduidende, om dat deze
rype en drooge vrugt meer één Jleen, dan eenvrugt fcbynt
te gelyken: op Boegis Samacka: op-Ternaats Saia: en op
Macaffars Lommu.
Plaats, Hy waft in Amboina:, en Bandag ah'mede op
Celebes, 'in % iMt der'Boegis, en ook dp- zommige andere
plaatzen: In Amboinais by niet zeer overvloedig , maar voert
bier en ddar door de- Amboineezen| meefl van jonge boompjes,
dieze onder de oude uitgefeboten vinden , voortgeplant.
Gebruik. Deze vrugt dient niet om. raauw te esten,
maar wort veel gebruikt tot bereiding van een wonderlyh
kojl, by'ideZe’ Ijtlan'dér-s'Qcfu-gou gendamterf dewelke dóór-
baar gemaakt'werk, zbmtyts- van gebraaden en Zomtytsmi
raauwe Sardynen, of diergelyke kléine vijfeben, dezelve
plukkenze klein_ of fy n , en kappenie met gember, ajuyn,
ritsjes ,-en lemoen-zop door malkanderdaar. verders ddn by.
doende of onder-mettgende de mëefgem. Aturukorrels, ml
te verjlaan gerafpt zynde; en deze kojl gebruiken ze als toe-
fpys om een graage maag te maaken: dezelve korrels, wan-
nèerze onder andere fpyze gebruikt of wel bezonder genui-
tigt worden, floppen alderbande bmkloopen, dog zeerfebiè-
lyk,krdgtig, enjlerkfzödcttmenze indé roode-loopenvoor-
zigtig moet gebruiken, nadien die quaalè o f ziekte niet te
baajïig gejlut wil zyn: en dit medipament wert,by zommi-
gë gehouden voor een gróót geheim, daar ze .kun bokvaftop
komen te verlaaten ; zy bakken deze, fyh gera/pte-korrels
mede wel onder hun Sdgu-brooden.en gevenze ., dan zoo te
èeten degene, die met de gem. rifde-loop gequeit hf 'bèzqgt zyn.
En bet. zelf de rafpzel, met Sagumanta en water ge-
mengt, midsgaders van buiten obgëfmeert zynde, flopt ins-
gelyks den ontydigèn vloei dér. fwdngere vrouwen: daar en
bonen weten de Amboineezen deze' vrugten óók te gebruiken
in plaats Van barpuys, daar toe nemende de binnenjie balf-
ryp en kleverig zynde korrels, of zo ze ryp zyn, dan doenze
wat water daar by , en Jlooten dezelve tot een dikke pap,
waar mede zy dan de voegen van hunne vaartuigen bejlry-
ken, te weten na datze éerjl gebreeuwt zyn, en dewélke
daar aan niet alleen zeer vafl blyft kleven, maar ook zoo
Jlyfwert als barpuys: ook beflrykenze daar mede.de ftykn
en bet boüt-werk van baare buizen, en ddi op zodanige
plaatzen , daarze bemerken, dat de worm komen wil, en ’t
welk daar door wel voorgekomen wert, maar bet ziet’er dan
uit, als o f ’t met bloei befmeert was.
Daar is nog een anderen boom dieze Atun-laut noemen,
dog nadienze van deze Atun veel is Verfcbülende, zo zullen
wy cüzèlve lxb. ^. onder de wilde hoornen befebryven: by
het dotp Siily groeyen mede bómen, aldaar genaamt wordende
Atun-puti; hunne bladeren'Jtaan aqyi de dunne rys-
kens by paar en, en adn’t uiterfle maar eèn alleen', zynde
glat én flap, vyf duimen lank, en twee dito breet,, dew
nuwe gaat niet rest dóór de midden; de vrugten , gelyk alt
andere Atuns, hebben een hardé jchaal, en ryp zynde, een
eetbaar 'vléejcb, daar. men ook weinig korrels in vint• |
De Ses- en Sejligfig Plaat
llamuin exhibet Atuni. Vertornt een Tak van de Atun-Boom. C A PU T L.VII. TZttv. I .