•I 6 HERBARIIAMBOINENSIS Liber.ll.cap.y.
quum jpfa prius corrumpatur, ac dein alias quoque
commaculat, unde hæc diligenter eligenda eft, ne
aliis mifceatur : Quidam âiitem illam in medieamen-
tum aflervant, dicentes; valere ad calculum vefic;e
comminuendum, cujus tamën nullum audivi experi-
inenfcum. .
Tertia eft Pala Radjâ leu flucés maciféræ, hæque
fruftus aliis fimiles gerant, fed loco iriterioris nuclei
parvam gerunt nticem, cralfiflima abvolutam maci.
Immo nucicula hæc Cepe non major eft grano Pipe-
ris , mafia yërd ex mace concreta dura eft, gravis
& durabilis, folebantque ita integram fine nucis ex-
emptione alii mifcere.maci, quum vero màcis ilia multo
lit pulchrior 6c durabilior quam vulgaris, hinc quidam
amàtores, curiofi illius portionem fervant, non ita
curiofitatis gratia, quam ad ufum medicum: Aliquan-
^o in péculiari crefcunt arbpre, aliquando etiam aliis
inixtæ nucibus in unà eâdëmque arbore.-
, Quarta varietas èft Pala Hollanda, feu P ata Puti 1
èuæ a vulgari quoque non differt , excepto quod in-
çanam gefit Mariai, quæ tamen lutea eft,ficcafi fue-
r it, nihilominiis tamen qùoque aroiiiatica eft; Quum
vero alii mari ingratum conciliât colorëm, bine feli-
gitur ,6c ieparatim vënditur. Quædam etiam occur-
runt arbores, qdarum macis ex flavo 6c rjibro varie-
gata eft, hineque Pala Kackerlack vocantur.
Quinta 6c ultima varietas eft Pala Domine,quæ nu-;
cés gerant maci ab una tantum parte obvolutas , ac
proinde tamquam Paftoris feini - pileolo testas. Hæ
autem a depuratoribus nucum non multum expetuntur,
quum macis mte'gra tolli rifeqüëat, multum diffringa-
tur, ac parvam macis,exhibeapt quantitatémt ,
, Nomina vùlgarialf communia. Fruftus hic anpiquio-j
ribus fcriptoriDUS igno'tu6 quoque fuit, faltem quate-
nus detegere potuerim, immo videtur longe poft Ca-
ryophyllos Occidentali innotuifle populo ; Ejus enim
mentio fit a recentifiimis tantum Græcis feriptpribus,.
præfertim vero occurrit apud Arabem Avicennam , qui
vixit circiter anno Ch^fti l id o ; cum vero autem con-
venire videtur, longe antea jam innotuifle , fed a ne-
mine deferiptam fuifle. Arabicê iplî 'dicitur Giauz-
bant, quod alii feribunt Jauzial-bant, item Gjeu-zot-
tibi h. e. nuces aromaticæ. Vocatur quoque Gjauz-
itouja, veluti alii corrupta feribunt lingua, Gjauz-bawe
&.Êaguè, quod origims tamen Përficæ eft , grate
fpirantem denotans nucem. Latine hodie dicitur Nux
MyriJUca odorata , aromatica, vùlgo autem Mofcbata,
Mufcata, Mofcbocaryon& Mofcbocaridion a Mofcho,
h. e. Zibétp, non quia èjus haoet odor.em, fedex more
vulgi, quod antaq'uioribus temporibus multis grate
jjpirantibus fruftibus cognomen Mufcitribuit,utiIJvæ
& PyraMofchata vocantur: Eandem quoque ob cauf
fam neoterici Græci, eandem banc nücem Myrifiicam
dixere Unguentariam, non quia ex hac uiigué'nta com-
ponantur,led quod odorem gerant unguentoriim odo-
riferorum. Iû Decana feu India yeteri vocantur $a-
patri, PortugaUis Noz d’Efpecia}Belgis Nootè Mufcba-
ien, vel tantum Nooteri. In Banda, & apud onines Ma- "
laicenfes populos Pela, inTemata Gojord. In Sinenfi
bnguà Lanbaü: Reticula rubra, quæ putamini lignep
adjacet, novo. Latino vocabulo Macis dicitur, quod
bene. diftinguëndum eft a Macéré Græcbrum , quæ longe
alia eft arbor., in India veteri fatis nota nomine'
Macre & Macrure, Portugallis Arbore de las cameras, h.
e. rubra melifona arbor, & Arbore Sanfto diéla: No-
men autem Macis ortum videtur duxifle a Javapico
vocabulo Maffa, quo & Portugalbs etiam fie dicitur.
Hodie reticula, hæc Malaicë vocatur Bonga Pala, Si-
nenfibus autem Lanbau-Hoe : Bëlgice Poeli, & Mufcàten
Moemen, Arabibus vero Besbaze, oc corruptjs vocabulis
Befbazè, . Bisbeli ,Besbaca & c. In Decana Jaifol, quod
dénotât flores Jàvanenfes,quum fallacesjayanihomi-
nibus periuaderént, frudtus elfe in fua patria crefeen-.
tes ;, Malaicerifes, vero per Bonga Pala parvds intelli-'
gunt flofqulos, feu vero s Nucis Mofchatæ flores, qùos
nccatos in üfus mëdicôs confervant, fatisque copiofe
coUigi- poflunt ex fpecie Pala-Boy diéla, quæ dome-
fticæ Nucis Myrifticæ arboris inas habetur; e co.htra
macis vocatur ipfis Safdny feu Boncus Pala h. e.' vagina
, vei.faccüs Nucis * idque meliori certé jûre,
quænam ’.enim fimilitudô eft macis cum flore ? ;
L qcûs.
gaan, door dat zy eerjl .vergaat, en daarnet, andere aan.
Jteekt, <ivèsbalven nien dezelve zorgvuldiglyk moet uit-’oi
ken, op datze niet ,ondh' de andere en komen. Zonimwi
bevoarenzexvenwelßot Médicyne, zeggende'dat zc krach
tig zyn om depfièeh tn^XnmJcbm' lyf. 'ie^vietb^zeltn'
doch waar van ik gehn Experientïe gehoort bebbe. 1
.. Ten derden Pala Radja, of Foely-nootjens: en deze zyn
van vrücbteji de andere gelyk, maar in plaats van de bh- I
nenfie korrel bebbenze een klein Nootjen, omvangen mi
een zeer dikke Foely: fa zomtyds vint men 't FJootjendo&T
in niet größter als een. peper -.korrel., -zynde pezen kim
foe.ly echter bar t f fwaar, en-durabel, -eji men pleegtze L
.'geheel, '(zonder ’t Nooteken daar uit ie nemeii) onder an
>aere foely te levéren, maar' dewyl déze foely veel feboonér
en durabeler is als de gemeene,. zo komèn zommige Liefhebbers
voel een weinig daar van ie bewaren, niet zoveel
'tot een rariteyt, als Wel tot medicyne: Zy. voajfenzom-
tyds aan eenbyzondere boom, til zomtydspokmet 'andere
Nooten vermengt aan eenen boom. , ’
Ten vierden .Pala Hollanda , of Pala Puti, deeze
verfebilt ook niet van de gemene, bebalvcn datze een veil-
'achtige foely beeft', doch die echter geel dpdroogt, en niet
te min fpeceryadbtig is : Maar om datze de andere foei)
ongezien maakt, Zbo.wertze uitgefebooten, en byzondergewogen:
men Vint ook .eenige booimn ^welkers foely met
bleek geel en ro.ot gejprénkelt is j en wert daarom Pala
Rgckerladc genäamt£^f' -
Ten vyfden,en. ten laatfièn Pala Dómine, ZyiideNooten,
dewelke maar batj nlei foely bedekt zyn, èndierbal-
ven als een Kalotje, of Dominees-muts op hebben:vmr
deze zyn van de Perkeniers niet véél geacht, om dat ié I
foely daar van niet zonder bryzelen kan af genomen vier- I
denken om.dottert ook weinig foely aan is-
\ Naamèn in % gemeen: Deze prucht is de oude Sein' I
fyeis. pbk qnbekent geweefiimnïers zoo peeimèn tot tiocb
toe befpeuren kdn; ja ft fchynt., äßize\nock al langè iid ie I
Nagelen de Wefler wefelt is bekent geworden: want men
vint maar eer.jl mentie daar vän'gemaakt by dè jonde I
Griekfcbe Scbryvers, doef inzondérbeidt bf denAnm I
Ayicenna,. die gèleefi.pèefi omtrent bet jpOiifßhriftiuU,
en evenwél is bet wdatfcbjnelyk, datze, dl lange tem-
ren in kennijfe gewëeji is , maar van rtiemant bejebrem. I
Hy noèmize in ’t Ardbifcb Giauz-bant, 't welk andere I
febryven Jaüzial-bant, als mede Gjeu zpt-tibi, dat a
Specery-Nooten: by wert ook genaamt Gjauz-bawa, of I
gelyk andere in een bedorven taal, febryven Gjauz-bawe,
en Bague, ’t welf een oórfpronkelyk Perjiaans'woortis,
betekenende een welriekende Noot. In ’t Latyn wert ze
hedensdaagsgenaamt Nux Myriftica qdOrata.,' arqmatica, I
in ’£ gemeyn Mofchata, Müfcata, Mpfchocaiyon, en
Mofchocaridion,- van Mofcbus ,dat' is MuSkeljaatfut
om datze daar na riekt, maar na de kofhume van 't
me ene volk, dewelke voor dezen aan veelt welriekende ^rud- I
ten den toenaam van Muf cbus gegeven..hebben,gelyk men
zegt mufebddélte druipen, en'peeren, en om de zelfpni-
den bebbeh /de nieuwe Grïekèn dezelve Mooie Myrifti*
cam, dat is Unguentariam, of falfnooten genaamt, nm
'om dat men. daar zalven, af.iripdkt ,niaar om datze den red
hebben van welriekende zalven In Decan ofte oud Indien
wordenze genaamt Japatri, by de Portugezen Noz d’E-
fpecia, op Nederduits Noote-mufjcbaten, of ßegts Noten.
In Banda, en 'by dl de Maleyers, Pela ,. ïm Twnoten I
Gozora : en in ’t Sinees Laühau. Hét rbode 'netjen,dat
op de boute fcbaalen ligt, wert in ’ï nieuw Latyn genaamt I
Macis, Y geen men wel onderfcb'eyden moet pan 't Macer I
der Grieken, ’t welk een gants andere fbom'ii^ ou.
Indien genoegzaam bekent, onder den naarn van Macre I
en Macrure, by de Portugezen Arböre delas caincras, l
dat is roode melifoen-boom, en Arbore ‘Sanclo genaamt > l
maar ’t wooj-t Macisfchynt afftónifiig te wezen van > I « ; Woort, Malra, gelykze noch op bet Portugeep I
densdaags noemt men ze m ’t MaleytsBongt'P*'
la , In ’t Sinees Lanbau-bpe.: op % Nederduits Foely en
MüS.CHAATEN bloemen , 'op ’t Ardbis Besbafe, en »
" bedorven namen, Befbafe, Bisbeli, Besbaca ï$c. lnV-
tan Jaifól, ’t welk al wederom beduiden wil bloemen «
Java, om dat de liftige Javanen de menfcbèn wyiwu
ten, , dat het vruchten wahren in baar Land
De regte Maleyers verft aan door Bonga P a l a v ;
bloempjes, ofte.eigentlyke bloeizelvan de Noteppom, «
wéiké zy gedrdögt tot eenige Medlbyne bewaareh,
kanze genoegzaam bekoomen am de zoor te, die meni
Boy noemt, en voor fmartnekèn van de tamme.Nfoiiieboom
gehouden wert, daar en tegen de foely noemenze Sarony, o/Boncus.Pala, dat is fcbètdé of zdk van de Noo*t , ' ' zektt
dat met beter réden,want wat getykènis beeft de foêly meteen bloem?
J IBoek. V Hooftfi. AMBOI.NSGHE KRUYDBOEK. 17
I oats. Arbor Nucem Myrifticam gerens latius fefe
pvténdit ac Caryophyllum, per totum enim fere Mo-
luccæ inpefium occürrit : Verüs taffleri ejiis locus
• s e(tBanda, ex fex minoribus conftans infulis, Ney-
ra nemp’e , Lontoira, Goenenga-Apia, Pulo-Aya, Pce-
x ona & Roftingenia^ quarum autem très tantum uri
Aiewa,Lontoira, (alias ejatiov terra quoque difta) 6c
Poiilo-Aya diffcas proférant arbores. In Amboina
ôuætiajn'etiam inveniuntur, uti 6c in adjacentibus infulis
Uliafienfibus, fed ibi non coluntur, 6c pauci ea-
rum fruftus ab incolis 6c civibus ad àrtem tantum Me1
dicam, aliquando etiam ad cibum adhibentur,“ vide-
turque antiquioribus temporibus mutuam harmoniam
inter incolas Bandæ 6c iftius Provinciæ jam fuifle ex-
eultam, Bandenfes nempe nullos Caryophyllos, Ani-
boinenfes vero nullas nuces Myrifticas culturos fore,
nee fine ratione.dicunt, omnipotentem Deum cuique
infuiælpeculiaria fua tribuifle dona, quibus contentos
effe TiônSînes bportet. y '
In Kelang-Cerarua, 6c infulis ad Euram litis, Nila,
Rammed, Seroua, Kouwera, 6c Kuffuwoeya antea e-
tiam ereicebant arbores, fed hæ partim belli jure, partim
völuntariis partis cum incolis ftabilitis ibi flint èx-
ftirpafcîfci-
Iii parvæ Ceramæ filvis ante aliquot àriiiôs aibores
quædam füere ihvëntæ, quæ pulcnerrimos 6c niagnos
producëbafit fruëtus, fed diverfüs horam fapor çrat
inter hoiee atquë inter Bandenfes, quum Ceramenfium
nuces æque ac macis multo fiiveftrioris eflent faporis,
ita ut credendum%fît, arbores hafee fenfim in filveftres
penitiis degeneraturàs elfe ,. quod etiam clare ex ip-
fanimfoliis apparet, quæ muit-o majora funt domefti-
cæfbliis, quoque remotior eft hæc arbor ab inperio
Banden!! * eo magis filveftris eft , eoque détériorés
funt ejus nuces; hæ enim miilto funt minores, neque
perfeftæ, undè filveftris magis fpecies s quam vera
Nucifera arbor haberidäeft.
Neyrqfcbenfes nuces optimæ funt 6c maximæ, pul-
cherrimæ vero harum arborum Siivæ occurrab't iri
Pulo-aya, infula haud multo longiore duobus millibus
paffuum, fed plana, ac çleramque altiflimis nucife-
ris arboribus conlita, hinc inde autem aliæ frugi-
feræ arbores inveniuntur, quæjucundum præbeiit con-
fpeftum ac gratiflimam ambulationem, quod tarn elegantem
dat perfpeéfcum, ut tota fëre infula unus con-
tinuaWS appâread hortuS, 6£ àd maris oram hirtc inde
•quidam confpiciuntur monticuli filveftribus obfiti her-
bis, quæ ibi autem fervandæ funt, ut -gracibs ventus
marinus a filvis arceatur : Hæc autem infula aqua ut
plurimum deftituitur dulci feu pluviali, nihilo minus tarnen
plûrimi hanc inhabitant cives 6c domini, qui ejus
aqqæ inopiam ex cifterriis fupplent patinis, ita ut
Pulo-aya tertiam fuppetere point Nucum quantitatem,
quæ ifj mundo conuimüritur.
■ In Lontoira optimæ hàriim arbbramfunt arêæ, quum
1 vero hæc infula montibus altiflimis ac prærùptis diffici-
lem præbeat adfcenfum, periculofum quoque eft , ar-*
bores nafee confcendere, nucuiûque collettio diffici-
! lisadmodüm eft, quum arbores fæpe in declivis.mon-
tium locis crefcant, planitièsque raræ in hifce.inve-
niantur : Arbores autem, qiiæ in fiimmis locatæ funt
montibus, raros quoque ob iritenlum ibi frigus gerunt
In Rumpbii auStuario hæc àddùntuù
Plaats. Den Nooteboom vint men verder verfpreydt,
dan den Nagelboom, namentlyk bykans door het geheels
Molukze gebiet, zyn rechte-, zitplaats evenwel is de Provincie
Banda, beftaande uit zes kleine Eilanden, nament-
lyk Neyra, Lontoir, Goenong-api, Pulo-ay, Poe-
loron, era Roflingein, doch van dewelke maar alleen drié
als Neyra, Lontoir, (anders bet booge Lont genaamt)
en Poulo-ay, de gemelde hoornen draagen. Men heeft 'er
mede wel eenige in Ambon, en de bygelegene Uliajjërjcbè
Eilanden, doch zy werden aldaar niet gecultiveert, maar
de weinige vruchten by de Inwoonders en Butgers alleen-
lyk tot de Medicyne, en ook zomtyts in de koft gebruikt,
en 'tfcbynt, dat in de oude tyden al een onderlinge over-
eenftemminge tujfcbën de, Inwoonders van Bhnda en de
gemelde Provincie geweeft zy , te weten dat die vanBaiy-
da baar met geen Nagelen, en die van Amboina bé-iï mei
geen Nooten zouden bemoeyen, niet zonder groote reden,
zeggeride, dat God yder Eilandt zyn byzonder e gaven gel
geven beeft, waar mede zy tevréeden moeften zyn.
Op Kelang:cerain, en de zuidt-oofter Eilanden, Nila,
Damme, Serou , KoUwer j en Kufluwoey bebbendèr
voor dezen mede geftaan i maar dezelve zyn aldaar ten
deele door 't recht van den Oorlog, ten deèle ook door vïy-
willige ContraPten (mei dé Inwoondéri adngegadn) uit•
geroeidt.
In dé boffeben vdri kleiü Cërarti heeft men ‘boor eenige
jaar en böomen gevonden, die wel zeer groote feboone vrucb-,
ten droegen, maarmen konde een merkelyk onderfebeidi
tujfcbën dezelve, en de Bandafcbe proeven, als zynde de
Ceramfcbe, zoo, wel de Nooten , als Foely, veel wilder
van fmaak, zoo dat bet te geloven zy, dat dezelve hoornen
metter tyd gants verwilderen zouden, en 't welkmen klaar.-
lyk uit deze hunne bladeren befpeuren kan $ zynde veel
srooter als de tamme\ en boe verder dezen boom van 't
Bandafcbe gebiet waft, boe wilder by is , én boe Jlegter
de Nooten vallen, want dezelve blyven klein, en komèn
tot geen perfettie, zynde meer voor een wiltgejlaehte , dan
voor een oprechte Nooteboom te houden.
De NeyrafChe Nooten zyn wel de befte en srootfte,
maar de Jcboonfte Noote-boffeben vintmen op ru lö -ay,
een Eilandt niet veel meer dan 2000 febreeden lonk,doch.
vlak en doorgaans met booge Noote-boomen beplant, daar
bier en daar nocb verfcbeide andere vruebiboomen onderlopen
j zynde zeer geneuglyk om aan té zién, ènplaizie-
rig, om te doorwandelen, en 't welk pulken feboonen gezicht
geeft, dat bei gebeele Eilandt. wel een doorgaande
tbuynfcbynt te wezen, zyndeJlegts aan de'Zeekdnt met
kleine heuveltjes, en wilde ruigte omcingelt ,docb dewelke
men zoo onderhouden moet, om de Jcbraale Zee-wint van
bet Nooten-bos a f te weer en. En dit Eilandt beeft wel
groot gebrek aan zoet water, docb des niet te min weonen
aldaar veele Burgers en Perk-bezitters, die baqr nootdrufi
daar van uit cifterhen komen hebben, zoo dat Pulo-ay
wel een derde part kan uitleveren van bét gene altans in
de wereli ordinaris wertgeconfumeert.
OftLontoir zyn wel de meefte perken j maar dewyle
dit een zeer boog en bergachtig Eilandt is , zoo zyn de hoornen
aldaar wat gevaarlyk te beklimmen, en de Nooten.
moeyelyk,in te zamelen, vermits de hoornen in 't bangen
ban de fteile bergen ftaan, en weinig vlakténs öp dezelve
zyn: Ook zoo draagen de hoornen, die op ’iboogftegebergte
ftaa-n, wegens de groote koude dié aldaar is, zeer wei
riig vruchten.
Dit wert in de vermeerdering van Rumphius ’er by-
gedaan.-
. Men zotide met Zommige Geleerden, meenen. § dat mende
Noote-mufcbaaten ofte immers de.Foely, Macis genaamt,
al ten tyden van Plautus moeft gehad hebben, aewyl by
in zyn Pfeudolo aft. 3. wel duidelyk Macidem noemt *
of te by moefte gepropbèteeft. hébben, (lat eenige' duizendt.
jaaren daar naa een fpecerey met dezelfde, naam nog zoude
in de weereld komen. Maar als men die plaats reebt beziet4
zoo zal men bevinden * dat bet woorden zyn van een Op-
fnyder en leugenaebtigen bok ,. dewelke, om zyn konft te
toonen , een meenigte pan vercièrde naamen gebruikt, als
Cicilendrum, Polindiruni $ Macidem, en Saneaptidem
tot de vijfebenen Cicimandrum ,• Hapaloplidem , en
Cataraftriam tot bei vleefcb; welke naamen nooit iemant
beeft kunnen ver ftaan, weshalven ook den huurder van
den kok daar op in deeze woorden uitvoer : Dat u al de
drommels haaien met uw fpeceryen en mét uw leugens.'
Tont.' IR EXPLL è VIT