marra nomine communi cum Cafuarina, a qua tarnen
multum diffère, quum verura nomen lit Caju-Sama-
da, qu* eft abbreviatio Caju Ra/amala.
focus. Lignum hoc deducitur ex ilia Nova Guinea
parte', quæ Ônin-Çubiay & Çobiay vocatur, atque a
Ceram-Lau\verenfibus, qui Mafloy corticem ibiven-
dunt, navigatione frequentatur : In aliis quo que cre-
feit Ioci§ ad N o v * Guine* partem Occidentalem Ser-
gêe diftam, quæque fita eft ad orientem infill* Wey-
getue. Atque in plurimis aliis Papuanis infulis , ac
præfertim m illarum maximis Meftoala & Rtima-Soala,
fed in media regione in montibus, ubi arbor hæc di-
cltür folia gerere Anona fitnilia : Arborem hanc fpon-
te præcipitari incol* finunt atque conputrefcere, ac
dein ejus cor & radices fumunt, h * autem ultima?
non funt optim* : Lignum ab incolis MefToaîenfibus
Calambacum vocatur, quo nomine-MacafTerenfesquo-
que illud indigitant, quamvis multum a vero différât
Calambacö. .
Album Caju Ra/amala, quodebur refert, diftinguen-
dum eft a einereo, quamvis utrumque odore con-
veniat, album enim ex Tsjampaa adfertur, tenui-
oremque habet fubftahtiam, cinereum vero ex infu-
lis Papuanis, quod craflioribus confiât fibris, fapo-
remque habet lalfüm, & in majoribus adfertur -rru*
ftis.
Iffus. Lignum hoc rapfatum albam præbet rafu-
ram, quæ fupra porphyritim infuper cum aqua odo-
rata, vel' ex floribus deftillata in pultem conteritur,
qua muliercul* fuum inüngupt corpus , non tantum
odoris gratia, quam ad refrigerium, uti cum Sandalo
quoque fit, quod cum O ryz* farina hinc etiam mi-
lcetur, lignum autem hoc magis réfrigérât quam San-
dalum, ac carbonibus inpofitum gratum fundit odo-
rem ad ftyracem accedentem, raro tarnen fölum ad
fuffitum adhibetur, fed Temper aliis cum lignis mix-
turn, non admodum eftcarum, aCeramenfibus enim
quindecim vel viginti ponda pro uno emuntur inpe-
«ali. Quod ex Papuanis adfertur infulis, ad vifurn vi-
lioris videtur coloris quam Cubienfe, longioribus
conftans fibris, & magis opacum gerit colorem , ex
melleo & einereo mixtum, quo autem magis albet,
ac folidiua eft hoc lignum, eo melius habetur. Si
accendaÇur, tarde ignem concipit, fed fortiorem
præbet ftrepitum.
In Java hoc lignum quoque venditur, quod ibide-
fertur ex Zeylana, & ora. Malabarica, uti mihi relatum
fu it, quodmulto fubtilius e ft, & fubftantiam habet
magis àlbicantem & folidiorem, fi radatur, pallidum
habet melleumque colorem, & ad extremitates vel nodos
nigricat." Odore penitus convenit cum, Caju Papua-
vel ejüs odor jucunaior quodammodo eft : Ita ut inquirendum
haftenus fit, an Caju Ra/amala, Caju Papua,
& Sembrane o r* Malabarenfis, cum iftoalbo ex
Tsjampaa delato non una eademque fint lign a , uti
puto; ulteriore enim indagine comperi, iftud album
æque ac cinereum & ruffum in Papuanis crefcere in-
fulis, ac præfertim in Meffoala, unde venale deducitur
ad region es in finu Hatuenfi litas in Ceram*
ora boreali; album autem reperitur ininferioribusar-
boris partibus juxta radices fupra terram, cinereum
vero & ruffum, quod viliuseft, exipfis colligitur ra-
dicibus fub terra.
OBSERVATIO.
Videtur haec arbor eadem effe, quæ in The/. Zeyl.fag z8l
vocatur Arbor K æ c u r i a c h a h a odorata , ex qua fluit
Gummi Elemi Herrn. Muf Zey/.pag. ja. de qua reliqua vide
in The/ Zeyl. I, c.
naam gemeen met de Cafuarina, van dewelke betnogtans
veel verjcbüt, zynde denregten naam Caju Samada bet
welke een verkorting is van Caju Rafamala boven ge-
noemt. .• .
Plaats. Dit bout voert gebrast uit dat deel van Nova
Guinea, bet welk men Onin-Cubiay, en Cdb'my noemt-
En dat door de Ceram-Lauwers, (die de Mafloy boft
aldaar verhandelen) bevaren voert: Het valt ook op andere
plaatzen van Nova Guineas Wejl-zyde, Sergilégenaamt
en gelegen regt in 't Oojlen van % Ejlant Weygeu’
Item op meer andere Papoefe Eilanden, en inzonderheid
op 't grootfte derzelver MefToal en Ruma-Soal, docb
ver lantvoaarts in , en op de bergen, daar dezen boom ge-
zegt voert bladeren te hebben, als die van de Anona•
De Invooonders laten bem van zel/s omvallen, en verrotten
, en daar na nemenze bet hert en de wortelen daar
van, docb deze laatfte zyn de befte niet, bet biet by de
Inlanders van voor/ebreven MefToal • Calambac, gelyk
bet ook de Macnjfaren zodanig noemen, hoewel bet veel
van 't regte Calambac ver/epilt.
Het witte Caju Rafamala, ’t-welk wel na Ivoor ge-
lykt, moet men onderfebeiden van bet graauwe, hoewel-
ze beide malkander in reuk gelyk zyn, want bet witte
komt uit Tsjampa3, en is veel fynder van Jubftantie
maar 't graauwe komt uit de Papoefe Eilanden, zynée
veel greover, en brak van /maak , Pok in veel grooter
ftukken.
Gebruik. Dit bout ge/ebraapt zynde geeft een wit
Jibraapzel, 't welk men op een f t een dm nogmaals, mit
eenig welriekent of gebloemt water, tot eenpapvryft,
waar mede de Vroutyes bun lichaam beftryken, niet alleen
óm de'goede reuks wille, maar ook om bet verkoelen,
gelyk men mede met het Sandel doet, ’t welk men ooi
met Rysmeel daar onder mengt, maar dit bout is ml
koelder dan bet Sandel; op kooien gelegt zynde-, beeft bet
ook een goeden reuk, wat na den Styrax trekkende, dog
bet wert zelden alleen gerookt, maar altyd met eenige andere
bouten gemengt, bet is niet zeer dimt, want men
koopt bet van de Cerammers de 15. a 20. pont voor een
Ryksdaalder: Het gene uit de Papoefe Eilanden, komt,
is in ‘t aanzien veeïjlegter van colev/r, dan ’t Cabiey*
fch e, ook lankdradig en donkerder van coleur, uit den
graauwen, en bomng-verwigen door malkander gemengt,
maar boe witter en digter dit bout i s b o e beter men 't
acht'. Aangefteken zynde, brant bet langzaam, docb
barder , en knerft wat.
Op Java wert dit bout ook verkogt, zyndealdaaraan-
gebragt van Ceüon, en de Mallabaarfche kuft, gelykmj
berigt is: Het zelve is veel fynder, witter, en diglef
vanfubftantie, als men ’tfebraapt, ligt booning-verwig,
en omtrent de einden of knoeften fwartachtig: Van reuk
bet Caju Papua gants gelyk, of nóg wel wat lieflybr:
Zo dat nog te onderzoeken ftaat, of Caju Rafamala,
Caju Papua, e»Sembrane op dé kuft van Mallebaar, en
Bet voomoemde witte van Tsjampaa, niet eenderlei bouten
zyn, gelyk ik tot nog toe meenevanja: Hebbende by
nader onderzoek bevonden, dat zo weVt voomoemde witte
, als graauw - roffe in de Papoefe Eilanden valt, in-
zonderbeii op MefToal, van waar 't te koop wert gebragt
na de Negoryen, gelegen in den Hatueefen bogt op Ce-
rams Noord-kuft , 't witte vint men aan de onderfti
vlerken deszelven booms, naaft de wortel boven de aarde,
maar 't graauw-rojfe, 't welkflegteris, komt van de regte
wortelen onder de aarde.
AANMERK INGE.
Deze boom fchynt dezelve te zyn, die in de The/ Zeftp-
j.8. genaamt wert Arbor Ka k u r i a g h a h a , ditia odorata
, ex qua fluit Gummi Elemi van Herman in zyn Mu/ Zeik
pag. 52. waar over verders zie dc The/Zeyl, op ie aangebaalde
plaats.*
CAPUT.
CAPUT VIGESIMUM.
Caju Galedupa
CAju Galedupa arbor eft exotica, fed affines fuas
habet in Amboina, unde & hie fimul comme-
moranda eft : Satis âlta eft arbor, cujus trun-
cus vix ulnis ample&i poteft, plures gerens breves
ac nodofos ramulos, ex quibus.plurim* foliorum ra-
ches propullulant, qu* emittunt quinque fexvè
foliorum paria oppofita, brevibus infidentia pedun-
culis, uti in femina Sideroxyli,fed plura numel-o,cui
etiam fimilia funt, fed flint paulo anguftiora & acu-
tiora: Quædam enim quatuor pollices Tonga funt,
duos vel binos cum dimiaio lata, fere inftar foliorum
Gajang-Laut, quædam etiam funt breviora cum ob-
tufo âpice, glabra, & firma, cum paucis ac tenuibus
coftis : Früftus fere funt rotund* & élan* fiMquæ, mag-
nitudine nummi inperialis, vel inftar illorum Lingoo,
ex binis obfeure fufeis feu nigricantibus pelliculis format
®., quarum apex Temper ad unam inclinât partem,
in medio autem maxime protuberant, ubi una altera-
ve locat* 'funt plan* & oblong* fa b * , majores fe-
minibus Lupmij funtque adeo d u r* , nigræ, & gla-
bræ, ut nigri videantur lapilli, bu* ad unam partem
hilum geriint carnofum ac rugofum , inftar tmrfæ,
qua filiqu* junguntur.
Recens arboris lignum eft durum, fblidutn, & difficile
fifTu, ejus cortex eft æqualis & glaber. Ve-
tullum ac' ficcum lignum externe nigricat, interne
cinereum eft, haud ingrati odoris, fed debilis, & ad
Benzoin accédentis : Frudlus recenter aperti talem
guoque fbirant odorem : Ex vulnerato trunci cortice
nigricans 0? vifeofa efiluit lachryma inftar picis liquid*,
quæ diu liquida e ft, forma facchari nigri,' ac tandem
exficcaturmgummi nigrum ac durum, quodMacafle-
renfes Gale-dupa vbcant, & in parvis Rambofis vendunt.
Hocque adeo vifeofum e ft, ut vix a manibus diflblvi
qaeat, fplendens porro eft, nec peculiaris grad odo-
ris, fed tails eft odor, aefi ex Benzoin 6? Canari effet mix-
turn, aliis autem fuffitibus additum, illorum exaltat
odorem & magis durabilem reddit, atque hbcce Gum-
mi multum a MacalTerenffbus expetitur, quam balls
fit illôruih D a p * , atque omnia reliqua ligna & refînas
in unam cpgatmaJTam, illorumque odorem facit
durabilem: Duram Gale-dupam, qu* mihi f* p c vi-
debator odorem habere Canarii, putavi refinam con-
tmtte-Nanârii minimi ( infra libro terdo deferipd) ac
tredô-i, fæpius hanc refinam pro Galedupa vendi, præ-
ferrim illam, qu* ex Keyenfibus deducitur infulis, &
Macafferenfium mercatoribus venditur.
Incol* enim mihi affirmabant arborem efle, qu*
minima gerebat Canaria, uri funt ilia Amboinenfis Na-
narii minimi, qu* ipfis oftendebam, inter utrumque
tarnen magna reperitur differenria : Galedupa enim
dura eft, oc nigra, inftar picis, & carbonibus inpo-
fita Benzoino accedit, refina autem Nanarii minimi
eft fquallida, nec alium habet odorem, quam refin*
Canarii., •
Nomen. Npllo alio mihi innotuit nomine niff Macaf-
farenfi Caju Galedupa, juxta didlam refinam, qu*
Cx hac fluit arbore, & Galedupa vocatur.
Locus. In Celebes parte Occidental! invenicur dr-
ca Marum, fed multo magis occurrit è regione Bornes
, atque in infulis Saleyera & Calaua, ubique haud
longe remota a îitore.
. Cßttr- DiCkd. refina, ex corrice fluens hujus arboris,
lnufum vocatur, ut inde fiat Celebris fuffitùs Dupa
vocatus, qui fine hac recenti & vifeofa refina in
maflam formari nequit, quum plurima ejus ingre-
dientia_ fint ficca ligna, gummata, & ramenta,
quamvis & aliud inmper vifeofum oleum, Tinjo
mttum, & infra libro tertio in Capite de Namrio
fiiimmo deferiptum, ad hanc quoque adhibetur com-
Poutionem, unde & Gale-dupa bafis eft omnium fuf-
ptuum, uti Aloe pilularum, cuius deferiptio infra
itidem fubfequetur.
TomSj^ 10(3ue arbores in Amboinenfi inperiocres-
XX. HOOFDSTUK.
Gakdupa - Boom.
CAju Galedupa is een uitlimt/ebe boom, docb beeft
ook zyn maagfehap. in Aihboina, en moet daarom
Her mede gedagt werden: Het is een. redc’lyk boó-
ge boom, wiens f t am ndauwlyks te omvademen is , met
veele korte en knoeftige takjes, en daar aan veele korte
dunne ryskens, aan dewelke f t aan 5. en 6. paaren bladeren,
tegens malkanderèn gefebikt, op korte fteeltjes, gelyk
aan bet wyf'jen van 't Tfer-bout, docb meerder in
getal; en zy gely ken ook dezelve wel, docb zyn wat
fmalder enfpitzer: Want zommige zyn 4. duimen lonk,
2. of 2,'. breet, bykans als Gajang-Laut, zommige zyn
ook korter, met een ronde fpits, glat, en fty f , met weinige
en fubtile ribbekens: De vruchten zyn bykans ronde
en platte bouwen van de grootte als een ryksdaalder, of
gelyk die van dé Lingoö, uit twee bruin-fwarte huiden
gemaakt, doch defpitze ftaat altyd nader aan de eenezy-
de : In de midden merkelyk verbeeven, daar binnen leggen
een of twee platte lankwerpige boonén, grooter dan Lu pinen
, en Zo hart, fwart, en glat, dat mènze voor
fwartè fteentjes zoude aanzien, dewelke daar en boven
aan't eene einde eenpelzig of ,ruig aanWas hebben, als
een beurze, waar mede zy aan de fcbaal bangen.
Het verfebe bout is digt, hart, en meyelyk te kloven,
defeborffe effen en glat: bet oude en droge bout bef
t erft van buiten zwart, en van binnen graauw, niet
onliefiyk van reuk, docb zwak, en wat na Benzoin
trekkende: de vruchten, vers geopent, geven ook zodti-
nigen reuk uit: uit de gequetfte febotffe des Jiams vloeit
een zwarte kleverige Traan, als Teer, die langen tyt
week blyft, in gedaante als bruine Suiker , en eindelyk
beft erft tot een zwarte en harde Gom, ’t welk de Macaffaren
Galedupa noemen, en in 'kleine bamboesjes verkopen:,
zynde zo kleverig, .dat men ’t qualyk van, de banden
krygen kam, daar by blinkende, en van geen zonderlinge
aangenamen reuk, maar zodanig, als o f het uit Ben-
zöin en Canari was te zamen gemengt,,docb by andere ,
reukwerken gedaan, maakt bet derzelver geur krachtiger
én duurzamer, en wert deze Gom veel van de Moekaren
gezogt, om dat bet de bafis of grondflag'is vin Safe
Dupa, want bet doet alle. de andere bouten en Refinen •
vaft aan malkander en kleven, en onderhout baren geur:
Het bar de Gale dupa, ’t welk my zomtyts Voorquammdt
een reuk als die van de Canaty, heb ik dien Volgende
gehouden voor den Traan van Nanarium mininumTNer
na lib. 3. befebreven) en ik gelove ook, dat men dikwils
den Zelven Traan ook voor Galedupa verkoopt : inzon-
derbeit de gene , die uit de Eilanden van Key komt en
aan de Macaffaarfe Handelaars verkogt wert. *
Want de Inlanders verzekerden my, dat bet een boom
was, die gehele kleine Canaris droeg,gelyk dis waren die
van bet Ambomfcbe Nanarium minimum, ’t welk ik
bun lieden toonde, en egteT iffer tuften beiden noch een
merkelyk onderfebeit: want de Galedupa is betrt, en
zwart als Pik, en op Men gelegt na Benzoin trekkende,
maar bet bers. van de Nanarium minimum is vuil,
en riekt met anders dan als Kefmeufe Canaris. 9
Naam. Hy is my met geen ander naam bekent, dan
met dé Macaftaarje, Caju Galedupa , na bet voornoemde
-bers , ’t welk daar uit vloeit, en Galedupa
genaamt wert. e
Plaats. Men vint bem op Celebes Weft-zyde, omtrent
Mariis, maar veel meer daar tegen over op Bór-
neo, midsgaders in de Eilanden Saleyer en Calau, overal
niet verrè van ftrant.
Gebruik. De voornoemde Traan uit de Sóborfte Vloeyen-
de,is t gene men van dezen boom, als bóven gezegt, gebruikt,
om dat vermaarde reukwerk , Düpa genaamt,
daar van te madken, bet welk zonder dezen verfeben ,en
klevengen traan tot geen maffa kan gebragt Werden, als
zynde de meefte ingrediënten drooge bóuten, gommen%
en fcbilveren , hoewel noch een ander mede klevende Oly ,
Tinjo genaamt (en mede bier naa Lib. 3. in *t Gap. vati
Nanarium minimum befebreeven) daar toe gebruikt
wert: en daarom is de Galedupa de bafis van alle
reukwerken, gelyk de Aloë onder de pillen: wiens'
befchryving insgelyks bier na volgen zal.