Ü4Ó H E R B A R I I A M B O I N . E N S I S Eifer III. «/r.XXXlX.
o b s E R V a 'P I o . A a n m e r k i n g .
Mire variare videtur hæc arbor fruétibus , quod non tantum es
Rumphii defcriptione, fed excollatis etiam figuris confiât,qui
in Horto Malabar. apud Rumphium, in Thefattrô Meo Zeyl.
nec non apud Petiver. 3c Freyerum oceurrunt j quæ inter fe
confcrri polïunt.
Hujus autem arboris , quæ potui invenire , Synonymâ
& auétores collegi in Thefauro meo Z eyl. pag♦ 151 &
quæ- hic repetere fuperfluum duco * ejusque figuram exhi-
bui Tab. 70.. & mihi dicitiir Manghas ladefçens ? foliis Né-
rii eraffis, venrifis, Jàfmini fiore* fruétu Perficæ fimili vc-
nenato , ubi vidé defçriptionem & obfervationes, quæ, ut
lubenter fàteor , tonfüfæ qupdanimôdo ibi funfc, in hac e-
nim planta tritas inveni, ex quibus mé expedite yix potui,
præfertim fedudtus Synonymis, âc Rumphii figura 3c defcriptione
, quæ minime inter fefe conveniunt, defcriptio
ènim ejus Cixm ilia Odallam H . Malab. figuta convenit.
Figura autem refpondet illi -, quæ in H . Màlab. part. 1 .
Tab 46 . exhibetur, & Curatu Pala ibi vocatur, uti ex illarum
collatione ftatim elucefcit. Odalla autem convenit cüm figuris
Petiveri, Freyeri, & Thef. Zeylanici, vocaturque Cerbera
a tim ueo in Char. p i. gen. N o. 178. ubi ejus Charaéteres Ia-
lius examinari poflunt, Curutu Pala jungitur a Plukn. tn A l-
mag. pag. 43. cum arbore Javanica Perficæ foliis Herin. Cat.
M {f. 3c cum arbore Indica ^Mali Perfici folio. Hort. Beaum.
pag. ro*
Ç A P U T T R I G E S I M U M
N O N U M.
Lignum Scbolare. Pule.
TÉrria hæc laSifera arbor pecaliare fîbi eonlti-
. tuit genus a prioribus diverfum. Saris craflum
quoque gerit truncum, fed non altum , excepto
fi in filvis crefcat, ubi non vexata excrefcit & altio-
jem ac rotundiorem habet truncum , circa homînum
Vero ædes locata, ubi fæpius cæditur, decorricatur,
ac dïsrumpjtur, ejus truncus eft craffus, humilis,ru-
gofo , craflb, & fiflb cortice obduttus, qui hinc inde
yariis confiât riodis. In filvis alatus eft prope radi-
cëm,-aC mox fefe dividit in binos tresve majores ra-
jnos, qui eriguntur in altum, ejus autem coma ali-
quid peculiare habet, quo e longincjuo ab alîis facilé
dignofcitur arboribus, eft enim gemiiia, immo fæpe
tripla, fupremam Umbellæ pàrtem referens, perpe-*
culiarem eredïum' rämufri fupra inferiorem ac reliquam
ïatam comam fefe elevantem.
Ramorum cortex glaber eft & albicans. Juniori-
bus ramis folia viciffim infident fupra fefe invicem,
quatuor,quinque, vel fex in orbem fimul pofita, ac
fe x fimul perfettum formant circulum , ex quo très
quatuorve növi fimul progerminant ramuli , qui in
îumma yertice quinque fexve folia fimul gerunt, in
quörüin centro -apex brevis tanquam gèmirta locatur,
qui aütem pauciores gerunt radios, vel riôndum com-
pleti funt, vel partim decidui, unde & fempérunum
legmentum vacuum confpicitur. •
Folia hæcihaxirfie- cum illis Mangoe convéniunt,ac
irregularis funt màgnitudinis in üno eodemque circu-
iq , -palmam. lata ,-quædam quatuor tantum pollices
Ionga, ac binos lata , cumobtufoapice, firma ,. fupe-
riore parte glabra, inferiore plurimis parallelis coftis
feu protuberantibus ftriispertexta, quorum apex deor-
funt fleàifur , brevibus autem infident petiolis. In
furcülis hi circuli plures fibi invicem quafîincumbunt,
qui in adultis arboribus, uti diétum fuit,fefedividunt
per très qüatuorve longiores petiolos.
Flores in amplo & extenfo racemo progerminant,
qui Papajæ' flores référant, fed multo funt minores, ac
quisque flos componitur ex quinque fexve crafiiuscu-
fis petalis albicantibus & extrorfum flexis tubulofis,
quse in centro luo tubum cohcavum formant, corona
■ alba
, Deze booni fchynt wonderlyk te verfthillen in zyrie vraclj-
ten, het geen niet alleen blykt uit dè befchryving van Rum-
phius, maarbok üit de figuren, die in de Hortus Malabai.
by' Rumphius , P etiv er, Freyer , en in iriyn Thef. Zeylait. gevonden
wferden, dewelke infet elkander Vergeleken kunnen
-werden..
Van deeze boom heb ik verders de benamingen en Schry-
vers, die ik heb kunnen vinden, by een verzamelt in myn
Thef. Z ey l. oppag. 151 en ï$ i, welke hier weder aan te,halen
overtollig is, en de Figuur daar van heb ik op Tab. 70*
gegeven, welke van my genaamt wert Melkdragende Manghas
, met dikke bladen van het Nerium, de bloem van dè
Jafmyn , en de vrucht als een Perfik, dog vergiftig,- alwaar
verders zie dé befchryving en aanmèrkihgeh, die daar wat
geconfühdeert zyn; want ik heb in deeze Plant eenige diffi-
culteyt ontmoet, waar üit ik fiiy naauwlyks heb kunnen redden
i 'vbornamently k misleidt zyndè door de benamingen van
andèren , en als ik de waarheidt zal zeggen, door de figuuV
en befchryving van Rumphius zelfs, die met elkander niet zeer
over een komen, want zyn befchryving komt over een mét
die van de Odalla■ van de Hortus Malabarkus, en zyn figuur-
met de Curutu-Pala aldaar in het eerfte deel Tab. 46. verheelt,
zo als dit uit de vergelyking der figuren ligt blykt . D e Odalla
derbalven komt .over een met de Figuren van Petiver, Freyer >
en die yan de Thefaur. Zeylan. welke Cerbtra van Unmeus
genaamt weit ih zyn C h a r.p l gen. No. 178. alwaar deszelfs
kentekens verder kunnen onderzogt werden. De Curutu Pala
wert van Plukn. Almag. pag. 43. gevoegt met dé Javaanfclie
boom met Perfike bladt van Herman in zyn gefchréèvè Lyft,
en met de Ooft-Indifche bööm niet een Perfike bladt vaiï dé
Hortus BedUmont. pag. 10.
XXXIX. H O O F T S T U K,
Schöol-houdt.
DE derde Melk-boom maakt mede een gejtdgi op zij*
zelven, van de.beide voorgaande ,verfctntlende. My
is mede redelyk dik van Jiam, doch niet boog, be-
halven in [t wild: als by ongemoeit opfebiet, beeft by een
booger en ronder Jlam , maar omtrent wooningen van
menfeben Jlaande, daar, by dikwils gekapt, gele bilt, en
gebrooken werd, blyft by dik , en laag van Jlam, met
een ruige, dikke, en geborjlene fcbörffe, bieren daar met
knobbelen bezet. In 't wilt gewint by ook vlerken In den
wortel. Hy Verdeelt zig Jlraks in twee of drié bóofttak-
ken, die regt over eind jlaan, en'zyn kruin beeft iéts by-
zonders, waar aan men hem van verre bekennen kan,
want by is dobbelt, en zomtyds drie dobbelt, gelykendë
bet bovenjle een Cuperzol, of Zonne-fcberm, op een by-
zondof verbeven tak, bóven dé oftdefjlé een bredere kruin
uitfleèkende.
Déjeborjfe der takken is effen en witachtig. Aan de
dunne takken nu Jlaan de bladeren, ook niet beurten boven
malkander vier, vy f, en fes in een kring, te weten
fes in een volkomen kring, waar uit drie en vier nieuwe
takjes fpruitende, op baar kruin vyf of zes bladeren dragend
met een kort fpitsje in de midden, en dewelke minder
ribben bebben, zyn of‘ nog niet uitgewajfeben, ofte
ten deele afgevallen, wesbalven men altyd een boek open
ziet.
Zy gelykeh meefi de Mangas bladeren, en zyn van onfelyke
grootte, ook dan een en dezelve kring, een hand
reed, zommige maar vier duimen lank, en tw^e,breed,
met een Jlompe /pits, Jlyf aan dé bovénfie zydeglad, van
onderen met veele evermydige ribben, ofuitjleekendejlre-
pen doorreegen , met de fpitze wat onderwaarts gebogen,
en Jlaan op'korte Jleelen: Aan dejongefebeutenziet
men dezer kringen , zommigen boven malkander Jlaan,
maar aan de volwajjene bomen verdeelenze baar, als ge-
zegt is , in drie en vier andere Jleelen.
Het bloeizel komt voort in een ydele en wyduitgebreide
kroon of dolle, en gelykt bet bloeizel van Papaja, doebis
kleinder, zynde ieder gemaakt uit vyf of zes dikke blaadje
s , witaebtig, en uitwaarts geboogen, opeenhalsken
(lafinde, in de midden vertoonenze een boipypken, met
cm
m Boek. XXXIX. m m amboinsche kruydboek. 247
alba coronatum, haud ingrari.fed debilis. odoxis, hæc
tarnen, arbor vefpertino tempore fuum fpargitodorem
ad iftus jaculi diftantiam,- ita lit non e.erço confiée,
ubinam arbpr fit .inveftiganda : Immo Balqyenfes cre-
dunt usque in ccelum iplum penetrare hunc bdofem,
nefeiunt autermadeo fublime efîèj. -
Fruélus. funt fifiquæ longa; * anguftæ * culmûm crrif-
fæ, plerumque rocuhdæ, binæ temper uno petiolo
junétæ, a. fefe invicem remotæ infiar pedum homi-
num extenforum, vel forcipis. rufticü Horum parium
bina ternave fimul majori ac communi infident perio-
lo ,' ac quinque. talia, & fuprâ'hæd bina alia, inque
fummo bina fimulloçantur,qüæ omnia.totum confti-
tuunt racemumqui hinc intricatus quafi apparet. Si-
liquæ autem hæ funt parum incurvæ inftar acinacis,
externe pallide. virentes & glabræ, ica ut pro longis
petiolis naberentur, oéto vel decem pollices longæ,
intus, vero repletæ funt alba & laélelcente medulla,
quæ concrefcit in femina tenuia, plana, filiquæ for,-
iftam haben tia,,. fed magis.. oblonga & fere quadrata,
funtque coronata; pappo tenuifiimo, albiffimo, fericeo,
ereélo. Semina bæc reguîari ordine fibi inyieem o-
blique incumbunt inftar abaculorum teétorum, fi vero
per maturitatem filiquæ fefe aperiant , femina hæc
vento disjiciuntur, quod & obtinet in Nummularia
La£tea.
T o ta hæc arbor referta quoque eft là â e albicante,
quod magna exftillat copia*'fi ejus juniores vùlneren^'
tur ramufi, vel folia abrumpantur.
Trunci cortex hoc itidém repletus e ft, fed paucioref
& fpiffîore. Lac ipfum amarum & irigratum præbet fa-
porem, .neutiquam vero linguam vellicans.
Flores profert ficcis.feu Occidentalibus anni üem-
.poribus., filiquas vero menfe Aprili. Ejus lignum eft'
album, facile exficcandum* tenue, mollifiimum, &'
alhiflimum omnium Amboinenfium lignorum, facile-
que elaborari ipoteft ad opera feriniaria lev ia , uqi
apud nos Tiliæ lignum: fed non diu- durât , ac
cito cariofum, & a vermibus exefura eft. Optimum
vero colligitur ex, radicum alis, quod cædenaum eft
temporibus ficcis & decrefcente- luna.
Lignum'hoc natùram habet yegetatiVäm, facillime-
ue plantari poteft per ftipitës & ramos depaétos , un-
e A fepium poftés ex hisformantur , citiflime.excre-
feentes in ingentes arbores, immo licet hujus lign;
frufta terræ incumbânt,plures tarnen emitcunt ramos^
Lo ca amant.ventofa hæ arbores, uticampos, filvas^
que leves. Formicæ albæ, Solot diftæ, liane inhabitant
arborent , quæ ingentes in hac. formant nidos inftar
matulæ.. Ternies ejus radices funt amarifïïmæ , ac cuin
cortice in re medica adhibentur * hic autem cortex;
fæpe avellitur., qui cito tarnen regeneratin', unde ôç
adeo nodofus,eft ejus truncus.
Nomen. Latinq Lignum Scbolare, Belgice School-bout.
ob fubfequentem- ejus ufutm Malaice Pule, Ternatice
H a n g iMacaffarice Rita. Amboinice in Leytimora
Rite. In Hitoë & Hoeamohel Lite.& Lyitohu. Baii-
denfibus Tewer. In Horto Malabarico tom. 1. Fig. 45«
Malabarice Pela; Bracmanice Santenu.
Locus. In omnibus aqiiofæ Indiæ infulis nota eil
hæc arbor, & quantum dignofeere potui ex aliorum
relatu, etiam in India veteri.-
Ufas. Ubi magna occurrit copia,-craflosque format
truncos, ejus lignum in afTeres fecatur, ut & in trabes
&. coftas-, ex quibus exftruuntur ædes, elegans hoc
eft & album , & in IcamCris fonoram reddit vocém >
fed non diu durabile' e f t ,- nifi -per üfum obfervetur
cædendi tempus fupra memoratum, ædesque tales
fiçcæ admodum funt fervandæ. Vulgatiffima v ero,
quæ ex hoc formantur * funt affercula pedem-longa
vel paulo magis* digitum craffa,ab una parte- topiano
opere ornata, ubi & foramen excavatum eft pro fu-
fpenfione; hifee puerideftiones fuas inferibunt, & a
magiftrjs viciflim illas in feriptis recipiunt, quas edo-
ceri debent tarn in Chriftianorûm ,.quam ïnÆthiopum
fcholis. Quod vero his infcriptum eftexpungi.poteft >
foliis Ampelaceis, donee tale aflerculüm priftinam
recuperaverit elegantiam & albedinem, quuiii de novo
ipfi inferibi poteft-,uti apud nos.fit inpalimpfeftis,
afînorumque pellibus præpîïratis.-
javanl & Malayenfes ciftas fuas arotnatiCas aliaqup
minora opera feriniaria c x hoc formant: b'gno^ jEx
lacis
een wit kransken omgeven, niet onlieflyki doebjlap van
reuk, evenwel in de avondftouden va Zonnen ondergank
• verfpreid' dezen boom %ynen reiik wel een boog feboot om
zig,'dat men niet weet, waar men denboom vinden zal^
ja de Baleyèrs gelooven, dat by tot in den Hemel dringe,
doch zy. weten niet, dat die zo bpQg-isi
De vruchten, zyn lange /malle, bouwen, in de dikte van
een Jlroo-bdlm, meejl rond, waar van twee en twee alk
tyd by malkander Jlaan op een fieeltjei van: malkander
geboogen, als geopende beenen* of een Boere Vork'. Van
deze paren Jlaan-twee of drie op een. andere grpote Jleel,
én diergelyke vyf boven die drie andere, en afin 't opf
perjle t'zomen twee in een kring * die de gebeeU dolle uitmaken,
zo datze als in een verwerde bos hangen. Zyzyn
.Wat krom •, als een Sabel * van buiten ligt-groen * en eff
e n , dat menze voor lange Jleelen zoude aanzien, achten
tien duimen lank, van binnen zynze gevult met een wit
melkachtig merg, ’t welk verandert in dunne platte zaden,
.den Dille gélyk, doch lankwerpiger * en bykbns vierkant,
welkers einden bekleed zyn met zeer, dunne en Jpierwitte
hairtjes* als de fynjle vlok-zyde , doebregt» Deze zaaiden
leggen ordentelyk en febains op malkanderals ge-
Jlapelde leyen, maar als de bouwe van fypbeid .berjl, zo
-vervHegenze daar uit, en ver fuiv en met den wind, ge-
lyk men mede ziet van de Nummularia Laftea.
Dezen gebeelen boom is Ook vol vatte melk , die daat
■ rykelyk uitloopt, als men de jonge takken qüctjl,' ofdc
hïaderen'afbreekt-.
De jebopffedes Jlams beeftze ook, maar weiniger, en
■ dikker. Deze melk is bitter, en onaangenaam vanfmaak,
doch gantfqb nièt bytende of Jcherp op de tonge.
Hy bloeit in de de tjtfoojys of U'eJlë moeffon, en dè hout
wen ziet mén in April. Het; bout is wit, ligt opdroftgent,
fy n , bet Zagijle en witjle van alle Amboinfcbe B.oombouten>
en laat ziggemakkelyk 'bewerken tot allerhandeligtfebryn-
werk,- gelyk -by . ons bet Linden-bout i maar bet is jatrfe
mèr, dat bet niet jhitabeï i s - en zp ligt wfrrmrfteekig
werd : Het befte, bekomt-men uit de vlekken by de worte%
en dan moet men. het nog al by droog weer, en een afgaan»
de maan kappen.
- Het is mede een groeizaam bout, en iaat zig ligt ver»
planten metftokken en takken., daarom men paggar-ftyc
len daar van maakt * dit zeer MdM opfdbieten, en inkorten
tyd tot groote- hoornen werden j ja al leggenze dé blók»
ken op den ■ grond,i fchieten’-echter met■ veele takken op*
Zy waffehen gaarn in. lugtigc plaatzen, als in de velden;*
en ydele boffeben. De witte meten ,( Solot genaamt )
woonen ook gaarn aan dezen hoorn, die -’er' gr oote; nejten
aan maken, .zogroot als een waterpot 1 De dunne-wortelen
zyn zeef bitter* , en werden, met de fcbörffe in denié-
■ dicyne gebruikt, dejehorfe. werd bern dikwils afgetrokken,
die in ’t korte wederomaangroeit, -en dat maakt hem
zo knobbelig..-
Naam. Jn ’t Lotyn Ljgnum Scbolare: In ’tDüitfcb
Schoql-hout, na bet volgende gébruikt Op MaleytsPu-
le. Op Ternaats Hangi. , Op Macaffaars Rita. Op
■ Amboins op Leitimor Rite. Op.Hitoe en Hoeamobet
Lite «i Lyitohu. Op Bandaas T ew e r , in Horto Ma*
labarieo tom. i , Fig.- 45. biet by in ’tMalabaars Pala.,
in 't Braminées Santenu.
• Plaats. Hy is bekent in alle de Eilanden van. Water-
Indién ,- en zo ik bemerken kan, uit het verbaal van andere,
ook in oüd Indiën.-
- Gebruik. Daar men hem in meenigte, en in dikke Jlam?
men beeft, word by tot planken en ribben gezaagt, én de
■ buizen daar van geiriaakt, dewelke wel zeer net en wit
■ zyn, ook in de kamers een klinkende Jlem,maken, maar
zyn nietdurabel, of men moeft de voomoemde precife tyd
in ’t ketppén waarneemen, en die buizen mooi droog hou»
■ den» Hetgemeenfte, datmen daar. van maakt, zyn zékere
plankjes van een voet lank, of meer,- en een vinger
dik, aan 't eene eind met lofwerk uitgefneedenén.een
■ oog daar aan gemaakt, dat menze ophangen kan, daar
Op de feboobjongens leereti febryven, of van de meeftef
baareleffen in febrift ontfangen, dieze leer en zullen, zo
wel in de Cbriftenen, als Moor en fcboolen.- Dit febrift
kan men met'de bladeren Ampelaas Wederom uitvryven,
tot dat het plankje wederom wit en zuiver word, en andere
febrift ontfange, gelyk meb by ons met de leyen, en
ezels bidden doet '. ‘
De. ffwmtn m Maleyers maken bare kruit-doosjes* en
ander klein Schrynwerk daar van. Uit de.breide-vier»
-