74 H E R B A R I I A M B O I N E N S I S Liber II. cap. XXV
per infulas ad.Eurum fitas ac forte ufque ad Novam
Guineam, inBoero & Cerama tocos occupât montes,
ac vix ullam in fuo diftri&u admittit arborem, excepta
Cajuarina Montana, aliifque fimilibus liccis arbo-
ribus , quas circa fefe tolérât, prælertim in Ley-
timoræ montibus poll Caftellum Viftoriam : Atque uti
dicitur, pagus Kilang nomen ex hac arbore traxit,
quum fit exftruftus in colle, qui antea totus occupai
s eratabhifce arboribus, uti hie tra&us plures tales
profert arbores. Raro prope litus oeeurrit, fed in
montibus ad Bombard® diftantiam aditore fefe offert:
In altiffimis ac frigidis montibus non- læte germinat,
fed loeis ipfis vicinis ac radiis folaribus melius expo-
fitis.
Ufus. Hujus arboris cortex plurimum in Ufu e ftfak
tem Amboinenfibus, & in omnibus Moluccis ad ob-
turanda eorum navigia, qui jun&urisinterpohitur, 11
unus àîteri ne&itur aller , ficcus' enim hie ac tener
cortex in aqua Marina intumefeit, unde navigia ar-
ailfime oblolidat, ita ut Indis loco Hup® inferviat.
•Illud autem habet vitium, ut jun&uris inditus lele
contrahat atque excidat, quod picando tamen fatis
prohibetur. Cortex hie generali nomine vocatur Barn,
quod nomen commune eft omnibus rebus, qu®
adhibentur ad navigia obfolidanda: Et licet hie cortex
decorticetur, arbor hæc eodem in loco- novum
iterum producit corticem , . vulnufque intra aliquot
annos iterum concrefcit, uti in Subere fit.
Frudlus vel Bacc® Amboinenfibus nullofuntinufu,
quod-magis ipforum ignoranti® adferibo, quam quod
minoribus valerent virtutihus quam Javanenfes, in
Amboinenfibus enim major vis aromatica percipitur,
vel faltem fapor penetrantior eft quam in iis, qui m
Tavanorum ciftis aromaticis tranfferuntur, qui plurimum
infipidi lunt, quum in Java ipfa non crefcant,^
fed in Borneo. „ . . .. . .
Infapore tamen aliqua eft differentia, in Amboinenfibus
enim baccis magis eft refinofus & fortior,
cum majori adftriétione, in Javanis verb, fi recentes
fint, fine dubio magis aromaticus eft, in utnfque tamen
fine aliquo fervore, unde concludo, Javanasac
Bomeas has baccas non fuifle decerptas ex Caju-Puti
latifolia, fed ex fubfequenti anguftifolia, unde ulte-
riores harum virtutes ad fubfequens defero caput.
Cortex tener cum pauxillo Curcumoe & Tamaryn
mafticatus, & apertis mpofitus apofthematibua, pus
extrahit, iliaque depurat. Folia fi aqu® incoqUantur
cum illis Lagondi, hifque corpus lavetur, difficilemtol-
Iunt pruritùm. j . . . . .
Lignum hucusque raro fu itm ufu: Ambomenfes,
ac pracipue Uliaffenfes ex hoc afferes formare fole-
bant pro minoribus navigiis, quodque etiam nunc
adhibent, fi àliud deficiat lignum, quum illud qui-
dem fit durabile, .fed nimis grave nec adeo minoribus
aptum navigiis; E contra natio noftra poll annum
i (57o. in magnum illud advocavit ufum, quodque non
tantum ad ædium adhibet exftructionem , adquam, uti
diàumeft, nonadmodumeftdurabile, née valet, led
etiam ad coftas & fulcra majorum navium, ad qu®
bonumacdurabile obfervarunt,unde & plunm® filv® .
harum arborum circa Caftellum Viftonam jam lunt
eX<Cafu-Kelam in Occidentalibus crefcens infulis, uti
in Java, Borneo, & Malacca, graciliorem.hàbet trun-
cum, non ultra crus craflum, qui inftar Pice® engi-
tur ad altitudinem quinque fexv.e ulnarum. Ljus
folia funt pinguiora ac latiora, & lignum quoque durum
eft ac grave: Tbi crefcit non in montibus, fed m
planis campis & juxta fluminum ripas in argilla rubra.
Ejiis lignum ibi infervit ad poftes & coftas, qu® grave
fuftinere debent pondus, propter folidum ejusro-
bur, unde & pontibus infervit, qui ab una Calappo
arbore ad aliam extenduntur, quos Tiffadores tran-
feunt, binofque tales conneftimt pontes, uti alias cum
Bambofis fit. Hujus cortex ficcus feu Baru adhibe-
tur non tantum juntturis navium, fed etiam cum pin-
gui Oleo Minjac-Caju mixtus, ad faces & candelas
Formandas, quod oleum ex arbore Koring elicitur,
qu® folia habet inftar Mangii albi, fique hujus trup-
cus incidatur, vel foramen in illo perforetur, atque
ignis huic fubftruatur lentus, turn Oleum hoc exftilde
Zuit-ooß'er Eilanden, en mijfchien tot 'Nova Guinea
toe, op Boero en Ceram bekleet bygebtele lange gebergten
qualyk een ander boom in zyn.dißrifr lydende, bebaken
de Cafuarina Montana, en andere diergelyke drooge bomen,
die by aan de kanten b y z igly t, inzonderbeit op
bet gebergte van Leytimor, achter bet Kafteel Fibtoria;
en zo men zegt, beeft de Negory Kilang baar mam bier
van gekreegen, om datze geboimt is op een heuvel, die
'te vooren vol van deze boomen voos, gelykbetdiftriëlvan
de Negory• nog is. Digt aan ftrant ziet men hem niet of
zelden, maar in ’t gebergte omtrent een Kanon-fcbooi
daar van afgelegen, begint by zig te zertooven: Op zeer
booge en koude bergen wil by ook niet voortkomen, maar
voel op plaatzen, die daar maß onder aan leggen, en daar
de Zonne-firaalen beter vatten kunnen.
Gebruik. Defcborjfe van deze boomismeeß in gebruik,
immers by de Amboineezen, en in alle de Moluccos, te
voeten, tot bet digt maken van bare vaartuigen, werdende
tujfcben de voegen gelegt, als men de eene plank op
de andere voil zetten, want deze drooge en teere ball
f Voelt in bet Zee-water op, en maakt de vaartuigen zeer
digt, zo dat by by deze Indianen voor werk dient. • Dog
by beeft wederom die foute, dat by in de voegen inkrimpt,
en uitvalt, 't welk egter genoegzaam belet wort door ’t
kalefateren. Deze baß wert met een generalen naam gi-
naamt Baru, een naam gemeen aan al bet geen men gebruikt
tót bet floppen , en breeuwen van vaartuigen:
Hoewel by eigentlyk tot breeuwen niet dient, en al voert
deze baß afgetrokken, zo krygt den boom al wederom een
nieuwe op dezelfde plaats, en de wonde groeit in eenige
jaren wederom toe, gelyk aan den Kork-boom gefebiet.
De vruchten of bezien hebben by de Amboineezen geen
gebruik , bet welk ik meer baar onwetenbeit töefcbryoe,
dan datze minder van kragten zouden zyn, als de Ja-
vaanfebe: want men bevint in de Amboïnfcbe meer fpi-
ceryacbtigbeit, of immers merkelyker frnaak dan in degene,
die in de Javaa/nfebe Kruit-dozen overkómen, devsel-
ke meefi zonder f'maak zyn, om datze op Java zelfs niet
waffen, maar op Borneo.
Daar is echter nog-een klein onderfebeit in de fmaak,
want in de Amboinjctfe bezien is by bersacbtiger, enfter-
ker, met meerder zamenirekHng, maar in dejavaanfche,
(zo zy vers zyn) is by buiten twyffel fpeceryacbtiger,
doch in beide zonder eehigé bitte , waar uit ik gifle, dot
de Javaanfcbe en Borneefcbe niet van deze groot-bladige
Caju-Puti komen, maar Van -t volgende klein -Madige,
dies ik de verdere kragtën tot dat Kapittel uitflelle.
De jonge Jchorffe met een weinig Ciircuma en Tamaryn
gekauwt, en op opene Apofleunen gelegt, trekt den
etter uit, en zuivert dezelve. De bladeren in water gekookt
met die van Lagondi , en daar mede gewajfen,
verdryven bet moeyelyk jeuken.
Het bout is tot nog toe ook in klein gebruik geweefi :
De Amboineezen, inzonderbeit in de Utiafferspleegen daar
wel planken van te maken tot kleine vaartuigen, en 't
welk zy ook nog al doen, by gebrek van ander bout,
om dat dit bout wel durabel is, maar daar by fwaar,
fen tot kleine vaartuigen niet zeer beqüaam; Daar en te- en onze Natie hebben bét na rt jaar 1670. in grooterge-
ruikgebragt , nemende *t zelve niet alleen tot den huishouw
, waar toe bet echter, als gezegt f 'zo wel niet
deugt, maar ook tot inbouten en ribben van groote vaartuigen,
daar zy ’t goet en durabelder toèbevondenhebben,
en waar door de meefie Boffpben rondom bet Cafleel Viktoria
nu ook al uitgekapt zyn.
De Caju-Kelam in de Iveflerfcbe Eilanden vallende,
als op Java, Borneo, en Malacca, is-wat ranker van
fiam, niet boven een dye dik, zo regt als een'fparre, en
vyf en zes vademen hoog. De bladeren zyn wat vetter
en breder, en bet bout is mede hart en (waar: Hetwajt
aldaar juifl niet op de bergen, maar op de vlakke velden,
en langs de Révier-kanten, daar bet roode klei beeft-
Het bout is aldaar gebruikelyk tot fparren en ribben, du
eenige fwaarte moeten dragen, wegens- bare flevigbed,
als mede om de bruggen'van de eene Calappus-boomtotden
anderen te maken, daar de Teifferaersoverlopen, dezelve
twee nevens malkander en bindende, gelykmen andeis
met de Bamboezen doet. De drooge bafl Óf Baru wen
gebruikt niet alleen, om in de voegen van de
te leggen, maar ook om mét de dikacbtige.QMe jNdmjac-
Caju gemengt zynde, toortzen of kaarjfen daar va1L f_
maken, werdende dezelve Olie getapt uit den boom Boring,
dewelke bladeren beeft als die van 't Manguun a
bum, en all men den fiam kapt of een gat daartn boor ’