Vijf bij-
sondere
foorten.
Aanwinning.
Kleyn Ee
met Bla-
Thyra.Vai
Aldergrootte
c c c c l x i H o o f d s t u k . EERENPRYS .
in het Neederlandfch genoemd,
Sword in het Latijn geheeten V ero-
N icA : in het Italiaanfch eeven al-
200 : in het Hoogduytfch -Ehren-
^ 1 J A preisz, o f ook G rundheil: in *t
j a c f g l jE # Franfch VÊroniqije.
Hier van zijn mij in haren aart
bekend geworden v i j f bijzondere foorten : nament-
lijk :
I. V eronica vera , o f opregte Eerenprijs. I I.
M as repens, o f Eerenprijs mannetje, bij de aarde
kruypende. II I . Minor serpilli folia, o f kleyne
Eerenprijs met ronde Bladeren van wilde Thymus, o f
Quendel. IV . Maxima spicata , o f aldergrootfte
Eerenprijs, met een blauw-geayrde Bloem, V. V ero-
nica suplna T eucrii pratensis facie, o f leggende
Eerenprijs, met een gedaante van Teucrium ,
groeyende op Grasvelden. Alle zijn ze van eeven de
zelve Bomving en Waarneeming.
Zij beminnen een goede, gemeene, zandige, matig
en ook welgemeftte grond: immers zoo Zeer een
warme, v r ije , en genoegzaam ter Zon geleegene, als
een fchaduwachtige plaats: veel Reegen, en ook matige
vochtigheyd. Blijven uyt eygenër aart eenige ja-
ren in ’ t leeven. Verdragen geduldig felle koude en alle
andere ongeleegentheeden der Winter. Geeven ook
dikmaal bij goede Zomers volkomen rijp Z a a d : het
wélk met een wallende Maan van Maert o f Apr il, niet
boven een ftroobreedte diep , hol en luchtig in de aarde
moet gelegt zijn.
Niet alleen hier door worden ze vermeenigvuldigd,
maar ook door hare aangewaflene jonge Looten, welke
m en , van zelfs Wortelen gefchoten hebbende, op
de gedagte t ijd , en met de gemelde Maan van dit oude
afneemt en verplant.
Het V eronica minor serpilli folia, o f kjeyne
Eerenprijs met Bladeren van wilde Thymus; doch gant-
fchelijk niet in grootte, maar in gedaante alleen dezelve
gelijk zijnde, blijft van naturen niet zoo lang in ’tleeven.
Geeft in de tweede Zomer volkomen rijp Z a a d , en
verfterft dan gemeenelijk. Word door ’t zelve Zaad
genoegzaam vermeenigvuldigd; met een wallende Maan
van Maert o f April in de aarde gelegt zijnde. O f komt
ook genoeg op door ’t uytgevallene.
Het V eronica maxima spicata, o f dldergroot-
fte Eerenprijs, met een geayrde Bloem , krijgt uyt een
teedere, bruyn-verwige , en bittere Veezelwortel veele
Bladeren, plat op de aarde neerleggende, twee en twee
. altijd regt teegens malkander over gefteld; ruftende
op een Steeltje, ontrent een vingerlid lang zijnde. Zijn
boven donker, o f zwart-groen van v erwe , ook wat
blinkende; doch onder bleeker : een kleyne vinger,
wat meer o f minder, lang, en een lid van een vinger
breed ; doch voor wat fmaller als achter; en aldaar in
een ftomp punt eyndigende : aan de randen teeder en
aardig, doch rondachtig, en niet diep ingezaagd; zacht
van aart, voorzien met een weynig ruygheyd. In de
- Mond geknauwd wordende, vallen ze te 2amentrek-
kendé, ook onlieflijk van fmaak. Hebben in ’t midden
een regt-doorgaande Ader ; waar uyt verfchey-
dene andere voortvloeyen, ter zijden opwaarts gekeerd.
U y t der zei ver middenfte o f voorfte punten komen
voort ronde, bleekgroene, zeer taye, en ruyg-
achtige Steeltjens, voorzien met fchoone, meer dan
een hand lange, en voor fpits toegaande Ayren ; be-
ftaandé uyt ontelbare donker-blauwe Bloemen, houdende
vier langwerpige Bladertjens , waar van het on-
derfte het fmalfte, ook afhangende ; het bovenfte opftaande
het breedfteis, en dè overige twee ter zijden dé
middelmatigfte zijn. Hebben inwendig drie lang^uyt-
fteekende blauwe. Draadjens; van welke de twee kort*
fte ter zijden voor begaaft zijn met een langwerpig!
dikachtig , en uyt den blauwen purpur-verwig Knopje;
maar het middenfte heeft’er geen. Als ze eenige dagen Zaadhuyi-
zeerbezienswaardig hebben opengeftaan, vallenze e yn -3Ci
delijk op de aarde neer; nalatende een kleyn rondach- ,
tig Zaadje, gefteld in ’ t midden van vier kleyne, groe- '
ne, en een weynig ruygachtige Bladert jens; ook voorzien
met een kleyn, half-rond en bruyn-rood-verwig
Zaadje.
K R A C H T E N .
EErenprijs, in *t Latijn Veronica, is verwarmende Doel- 1- *•
en verdrogende in den eerften graad. *.zi.
In Wijn gezoden, en daar van een Roemer ge- Gamerat.
dronken , o f anders tw t t Drachmen van het Poeder l-; c-*r-
der gedroogde Bladeren met Wijn ingenomen , Ver- J r*§' ^ u
drijft het Colijk,: geneeft de Wonden-; de Gcfchcurd-
heyd, o f 'Breuken; en d t Melaatsheyd. Is goed voor
een befmettelijke kiekte; de Koortsen; de onvruchtbare
Vrouwen; de Hoeft; de uytteerende menfehen; ook
voor de opwerping van etterige en bloedige Fluymen.
Doed daarenboven wel water lojfen: opena de verftopt-
heyd der Leever, M ilt , enLonge: reynigd de Nieren:
en drijft het Graveel uyt. •
D e groene ‘Bladeren gefloten, o f het Poeder der ge- Fuchf.hifi.
droogde gelegt op wonden , vuyle zeeren en zweeren , ^ £9-
inzonderheyd zulke, welke aan den Hals komen, ver- * * k
weekt de zelve, en geneeft ze. Twee Drachmen van
het gedachte Poeder ingenomen met twee Drachmen
Theriac, is goed voor peftilentiale Koortzen.
C C C C L X I I H O O F D S T U K . W I T Z E N.
■ Y veele genoeg bekend,‘ en in *t Nee- Namen.'
derlandfch niet alleen dus, maar ook
gemeenelijk V itzen ; dan noch wel
W ikken, genoemd : in het Latijn
geheeten V ic ia : in het Hoogduytfch * I.
W icken : in het Franfch V esce : in
het Italiaanfch V ecchia, V eccia, en V ezza.
Hier van zijn mij in haren aart bekend géworden zee- Zeeven
ven veranderlijke foorten; teweeten: _ - vèrander-
I . V icia major vulgaris , o f groote gemeene *°°r’
Wttz,en. I I . Minor vulgaris , o f kleyne gemeene
Witten. II I . Minima, o f alderkjeynfte Witzen. IV .
A fricana, o f Witten uyt Africa. V . Hispanica,
o f Spaanfche Witten. V I . L usitanica radice
grumosa, o f Portugalfche Witten, met kleyneKnobbelt-
jens aan hare Wortelen. V I I . V icia hirsuta , o f
Witzen met eensruyge Vrucht, o f Peul. Niet alle zijn ze
van eeven de zelve Bouwing en Waarneeming.
Echter beminnen ze al te zamen een goede, gemee- Grond,
ne, zoo wel zandige als andere, zoo gemeftte als onge-
meftte, doch van naturen een droogachtige grond :
immers zoo zeer een opene, vrije, luchtige, als een
fchaduwachtige plaats, en matige vochtigheyd. Blijven
niet meer dan eene Zomer in ’t leeven. Geeven in Zaad.
den Herfft volkomen rijp Zaad,* en vergaan daar mee.
Moeten derhalven ieder Voorjaar, met een waflende
Maan van Maert o f April ( na geleegentheyd van de
bequaamheyd o f onbequaamheyd des tijds) weer op
nieuws worden 'gezayd ; ’t Zaad niet diep in de aarde
gelegt. Alleenlijk hier door konnenze aangewonnen en . wm-
vermeenigvuldigd worden.
D e V i c i a ma jo r e t m in o r v u l g a r i s . f l o r e Groote,en
cceRULEO p u r p u r a s c e n t e , o f groote en kleyne ge- * | | | i|
meene V itte n , met een uyt den blauwen purpurachtige vitzen.
Bloem,
Bloem, Vérgaan niet zoo haaft > maar blijven eenige ja-
rën lang in ’t leeven. Verdragen felle koude, en aller-
ley andere ongeleegentheeden des tijds. Verliezen in
de Winter hare Bladeren; maar fchieten vroeg in ’t
Zaad. Voorjaar weer uyt.' Geeven aardige Bloemen, en volkomen
rijp Z a a d ; 't welk op de hier boven genoemde
tijd , en met de gemelde Maan de aarde word
Aanwin- aanbevolen. Hier door kan men ze genoegzaam ver-
ning. meenigvuldigen.
K R A C H T E N .
Aart.' ï \ E W it te n , Vitzen o f Wikken > in het Latijn
Gal l \ d f f Vic ia , zijn verwarmende in den eerften, ver-
Alim'fac. drogende in den tweeden graad: ook zuy verend
e , afvagende, en een weynig te zamentrekkende van
aart. Gekoo kt, en zoo gegeeten, zijn ze onaangenaam
voor de Ma a g ; zwaar te verteeren. Veroorzaken een
melancholijk. Bloed: geeven weynig voedzel aan ’t Lig-
chaam , en verftoppen de Buyk.
Trag.l.i: Het Meel der zelve Wit zen met eenig nat inge-
It'urantes ^omen > doed veel water lojfen; en is goed voor de
hifi.Plant, uytteerende Menfehen: doch te veel gebruykt, is Zeer
ƒ#/. 467. fchadelijk aan de Darmen én de Blaas. Het zelve Meel
mec w i jn vermengd, en gelegt op de beeten van razen-]
de Menfehen, dolle Honden, en andere fchadelijke Dieren
9 helpt de zelve. Met Honig gemengd , neemt
wech de Sproetelen zn andere plekken derHuyd, daarop
geftreekem
Deeze V itz en , o f Wikjyen, de Paerden onder de
Haver te eeten gegèeven > maken de zelve vet en wel-
gefteld. .
C C C C L X I I I H O O F D S T U K .
DRIE-VERWIGE. V I O L E T T E .
Verfchey- aangenaam en bezienswaardig Gede
namen. g | | was, voerd deeze naam in het Neej^
enS cierliïke vei'ftheydentheyd
geheeten V iola tricolor j o f V iola
trinitatis. : in het Hoogduytfch D reyfaltig-
keït -Blumen, o f ook K rieohende V iole : in ’t
Franfch Pensees, o f Menues Pensees : in het Italiaanfch
Fiore dï G iove , Minuti pensïeri, en
J agcea.
Zeeveti , Hier van -zijn mij in haren aart eenige veranderlijke
verander- foorten bekend geworden; te weeteri:
tenC ^°°r" V iola tricolor magna , o f groote drie-ver-
wige Violette. I I. T ricolor flore parvo , o f
■ kleyne drie-verwige Violette. III. FlOré albo , o f
met een witte Bloem. IV . Flore purpüreo, o f met
ten geheelpurpure Bloem. V . Flore luteo amplo
odorato , o f met een groote geelc welriekende Bloem.
V I . Floré luteo amplo odorato varIegato ,
o f met een groote geel-bonte welriekende Bloem. V I I .
V iola a SsurGens flore ccèruleo , o f opftaande
Violette met een blauwe verwe. Niet alle zijn ze van de
Zelve Bouwing en Waarneeming.
Grond. Echter beminnen Ze al te zamen een goede, zandig
e , drooge, ongemeftte; dan ook een vochtige en welgemeftte
aarde; zoo wel een opene, vrije, luchtige,
•als een fchaduwachtige plaats, veel Reegen, en ook matige
vochtigheyd.
Zaad. Blijven gemeenelijk niet langêr dan ééne Zomer in ’t
leeven, vermits ze, als ze teegens de Winter Zaad ge-
geeven hebben, daar meê verfterven. Worden derhal-
ven ieder Voorjaar, met een waflende Maan van Maert;
Of in September, weer op nieuws gèzayd. Komen Ook,
l aarf ceDS f 0?»" hebben , door het tiytgevalfene AahWih-
Zaad overvloedig genoeg van zelfs te voorfchijn : ning.
niet alleen in de Voortijd, inaar ook in dc Zomer, ja
teegens den Herfft ï welke dan, de koude der Water *
Uymaande,, overblijven , en door de gantfehe Zomer-
tijd met Ichoonè, verlaftigende Bloemen vetcierd zijn.
Hiei door konnenze genoegzaarii uuneeivonnen en ver’—
meenigvuldigd wórden.
D e V iola tricolor floee ttiTEó amplo ödo- WeWe-
RATo , of groote driewenvige geele welriekende r io - kend.d* -
lette, en Flore luteo amp? o odorato var, e- v S e n .
gato , o f groote geel-bonte welriekende Violette, ver-
gaan nier in 't eerft'e jaar, gelijk de andere ^ voortgeko-
men zijnde van Zm d , met'ebn walfende Maan van
m “ « i e p gezayd géwordén; maar blijven twee,ook
wel drie jaren in Jt leeven.
.De V iola, assürgens , o f regt-opftaande Violette Regt-op-
met een blauwe Bloem , blijft lange jaren in ’t leeven ^-aan^e
Veitlraagd felle koude, en alle andere ongeleegfentheedeb
der Winter> zonder fchade. Uloejd ieder Zomer, en blauwe,
gerft volkomen rijp Z a ad ; ’ t welk op de genoemde IJji°cra-
tijd , en met de gemelde Maan in een P ot, niet boven
een ftroobreedte diep gelegt, de aarde wbrd aani
bevolen i
K R A C H T E N .
D Rie-verwige Violette , o f Viola Tricolor , is iW . 1.6.
matig vocht van aart; ook verzachtende, afva-c 2"
gende, fcharp van fmaak, en fijn van deelen.
In Wijn gezoden, en daar van gedronken, o f'h é t tebd. l.x.
Poeder der gedróbgde "Bladeren met Wijn ingenomen , fit- Trits
goed teegens de Kramp, en trekking derLeeden; voor Lmi‘; L ~
de krimping der Darmen, en de vallende z-iekte der ‘mm ’, u
jonge Kinderen. Neemt wech de verftopping van deBorjl c. 1 .7 . " '
en Longe; allerley ftijmerige vochtigheeden, en de in- Ca7"craT.
wendige verhitting. Geneeft daarenboven de Schurft- L 4’ c; 1 li-
hepdi Winden, Oeftheurdhejd, jeukerigheyd der Huyd,
zeeren, zweeren ; en ook de Spaanfche Pokjcn , als
men’er^’s avonds en -^ morgens, tien dagen achtèr
een , t eikens drie oneen van inneemt , en daar op
Zweet. r
C C C C L X IV H O O F D S T U K . MAERTSCHE VIOLE.
S“ ‘^ '^ * * r ’“ Nders ook in ft Neederlandfch Maert- Verfcbej.
|SCHE V iolette genoemd , ieder gcr de namen,
noeg bekend. Word in het Latijn
. geheeten V iola ■ Martia , V ioua
' niGra, V iola purpürea, en Vio-
laria : in het Hoogduytfch M ertz-
violen, o f Blaw-violen: in het Frarifch V iolet-
tes de Mars; in ’t Italiaanfch Viola di Marzeï
V iola Pavonazza, .Viola MammOla, en V iola
Porporea.
Hier van zijn mij in haren aart bekend v i j f ónder- v ijf oh-
fcheydêne foorten; namentlijk: , derfchey-
I. V iola Martia flore s im p l i c i cctruleo ; ^ efo0^"
o f blauwe enkele Maertfche Viole. II. Flore ccè-
Ruleo PLÈNo o f met een dubbele blauwe Bloem.
I I I . Flore simplici albo , of met een enkele witte
Bloem. IV . Flöre plenö cinero , of met een
dubbele grawwe Bloem. V . V iola inodora sy l-
VÉSTRis , of wilde Maert fche Viole zonder reuk. A l té
zamen Zijn ze van eeven de zelve Bouwing en Waarneeming.
Zij beminnen een- gemèenè Zandige; liever gemeft- Grond,
té als ongemeftte aarde: immers zoo zeer eén vrije wel
tér Zon geleegene, als een fchaduwachtige plaats; en
veel Water. Blijven eenige jaren lang in ’ t leeven.
Bloeyen niet alleenlijk, maar geeven ook iedef jaar volkomen