Kruyden, Bollen en Bloemen, IIIBoek, 798 79 7 B e s c h r y v in g d e r
avis , o f O r n ith o po d ium : in *t Hoogduytfch Vo-,
g e l fu s z : in ’t Franfch P ied d ’oiseau.
Drie ver- Hier van zijn mij in haren aart drie veranderlijke ioor-
anderlijke ten bekend j namentlijk; ■
fooitcn. j O rnitho podium ma ju s , o f groot Vogelvoet,
o o k 'genoemd Sco rp io id e s leg um in o sa , ofScor-
pioenkruyd met Zaadpeultjens. II. M ajus C r e t i-
cum , o f groet Vogelvoet van Candiey. III. O rnitho
podium m in u s , o f kleyn Vogelvoet. Meeft zijn
ze van eenerley Botswing en Waarneeming.
Grond. Zij beminnen u yt eygener aart een goéde, gemeene,
zandige, en weynig gemeftte grond : een opene,
v rije , welgeleegene plaats, en niet te veel Reegen.
Blijven niet langer dan eene Zomer in ’t leeven: gee-
ven in den Herfft volkomen rijp Zaad* en vergaan dan
Aanwin- van zelfs', o f door een kleyne Rijp. Moeten derhalven
ning. ieder Voorjaar weer op nieuws, met een wallende Maan
van Maert, niet boven een ftroodbreedte diep gezayd
zijn. Alleenlijk hier door konnenze aangewonnen en
ver meen igvtildigd worden.
Groot Vo- Het O rnithopodium majus, o f groot Vogelvoet,
gel voet, en majus C r e t ic u m , o f groot Vogelvoet van Can-
en groot g e2ayd zijnde, komen dikmaal eerft laat te voorvanSCan
fchijn; waar door ze , verachterende , veeltijds geen
dien. goed Zaad konnen krijgen. Moeten derhalven, in t
.begin van Maert, o f in ’t laatfte van Februarius, met
een wallende Maan, niet boven twee ftroobreedte diep,
de aarde worden aanbevolen.
Kleyn Vo- O ok blijft dan het O rnithopodium minus , o f
gelvoet. kleyn Vogelvoet, laat opkomende, en ’s Winters buyten
liaan de, meerendeel zonder ongeleegentheyd in t leeven.
Naderhand een rijpe Vrucht gegeeven hebbende ■, vér-
fterfthet de tweede Zomer.
K R A C H T E N .
Gebruyk. TOgelvoet 3 o f Ornithopodium-, word tot geene ge-
V breeken der Menfchen gebruykt. Verftrekt on-
* dertuftchén de Schapen, Koey en, OJfen en Paer-
den tot een aangenaam en gezond Voedzel.
In Melk tot een' Brij gekookt , o f ook ’t Meel van Gal. 1 8.
Rijs met zoete Melk , Zuyker , Amandelen en een simp.Mei
weynig Caneel gezoden, is aangenaam van fmaak; geeft
aan ’t Ligchaam een goed voedzel; ftild dejtoodeloop /, Jjjj
en flopt de Buykloop. _ • c,z8*.
R auw gegeeten, is ze zwaar te verteeren, en geeft
g ro f voedzel.
C C C L X Y I I H O O F D S T U K . P ANIKKOORN.
U s in het JVeederlandJch genoemd, ^amea‘
word in het Latijn geheeten Pani-
cum, ofMELiNE: in ’t Hoogduytfch
Heydelpfennig, of Pfennig : in’t
Franfch Panicj en in het Italiaanfch
Panico.
Hier van zijn mij in haren aart bekend g e w o r d e n T w e e ver.
veranderlijke foorten; als: foorten?'
I. Panicum vulgare, o f gemeen Panikkporn.
I I. Panicum Indicum , of Indiaanfch Panikkporn.
Beyde zijn ze van eenerley Bouwing en Waarneeming.
Zij beminnen een goede, gemeene, zandige, en Grond,
weynig gemeftte aarde : een vrije, warme, welgeleegene
plaats, en niet te veel vochtigheyd. Blijven
maar alleen eene Zomer in *t leeven. Geeven teegens Aanwin.
de Winter volkomene rijpe Vrucht, o f Zaad> en ver-nlnS*
gaan-dan van zelfs. _ Moeten derhalven ieder Voorjaar,
met een afgaande Maan van A p r il, weer in de aard
e , niet diep, gezayd zijn. Waar door ze t ’elkens
vernieuwd, en op geen andere wijze aangewonnen konnen
worden.
Het Panicum Indicum , o f Indiaanfch Panikz Indiaanfch
koon, als van een teederder aart, en meerder hitte be-£““ k ■
geerende, als onze Wereld-ftreek kan geeven, komt
niet, als bij zeer goede warme Zomers, laat in den
Herfft. tot -genoegzame rijpheyd , ep vergaat dikmaal
door een kleyne koude.
K R A C H T E BB
C C C l .X V ï H O O I D S T U K , R Y S.
Namen. ^ er genoe8 bekend > vermits ze zeer
veel gebruykt word tot een aangena-
ï j p l l i me Ipijs voor de Menfchen. Word,
jÊÜfB lH & Ë mijns weetens, in het ATeederlandfch
met geenen anderen als deezen naam
genoemd. In het Latijn O riza : in j
het Hoogduytfch R eisz ï in het Italiaanfch R iso , o f
G rano R iso.'
Grond. Z ij groeyd van naturen gelijk allé Koorh. Bemind
een goede , gemeene, zandige aarde, met twee-jarige
Paerdemift matig voorzien: een opene, warme, vrije,
wel ter Zon geleegene plaats, voor alle kpude Winden
befchut, en veel vochtigheyd, bijzonderlijk in heete
dagen. Blijft niet langer dan eene Zomer in ’t leeven.
Geeft in Geeft in deeze koude Landen noch Bloem noch
ónze Lan- Vrucht, en vergaat, weegens hare teederheyd, haaftig
den noch jn j g j f f erM door een weynig kpude. Niemand benoch
hoefd dit vreemd voor te komen; vermits ze in hee-
Bloem. te Geweften met een afgaande Maan van A p r il, o f
wat eerder, een kleyne vingerbreed diep in de aarde
gezayd zijnde, niet voor laat in den Herfft hare
- rijpheyd bekomt.
K R A C H T E N .
JDiofc. l.i. T ' ) Zr, o f Oriza, is verwarmende in den eerften, en
f.117. verdrogende in den tweeden graad j daar benee-
^ yens verftoppende Yan aart*
PAnikkporn, o f Panicum, is verkoelende, verdro-Aait.’
gende, en te zamentrekkende van aart.
In Melk gezoden; en zoo tweemaal ieder dag
gebruykt, flopt de Buykc en Roodeloop. Lnj ? j
Het brood, van dit Koorn gemaakt, is onaangenaam Galen.lt'.
voor de Maag, ook Zeer droog; en geeft aan het Lig
chaam weynig o f geen voedzel. Word ter dier oorzaak
alleen van arme menfchen, enkelijk uyt nood, gegeeten, simpMd
als ze niet anders bekomen konnen.
C C C L X V I I I h o o f d s t u k . P E O N I E. S Ord in ’t Neederlandfch dus'genoemt: Namen.
\ in het Latijn Pceonia , na de oude
Geneesmeefter PceoN, die hare krach-
ten eerft uytgevonden, en bekent gc-
pfojg; maakt heeft. In het Hoogduytfch Peo-
_____ nien-blumen , G ichtwurtz , en
CoNiGBLUM : in het Franfch Pivoine : in ,het Ita-
iaanfeh Peonia.,
Hier van zijn mij in haren aart bekend tien verander-™^
ijkefoorten; namentlijk: . foorten.
I . PceONIA VLORE ALBO PLENO, of witte dubbele
Peottie. I I. F i.ore pleno incarnato d ur a b il is-
5IMO, of met een langdurige dubbele ineanate Bloemt
svelke , als ze veertien dagen o f noch langer geftaan
heeft.i geheel wit word ; . echter in de grónd noch
iets behoudende van ■ hare voorige beyallijke couleur,
799 E O N t E.
I I I .H isPANICA PITMrLA PLORE PARVO PURPU-
REO, of kleyne Spaanfche Peonie, met cm kleyne purpure
Bloem. IV . Mas t atifoli peore kubro! of
, Plm:e mannetje , met breede Bladeren, m een roode
Bloem.' V . Mas rotündifoua flore ruben-
te , of Peonie mannetje met rondachtige Bladeren en
roede Bloemen. V I . Mas an gu st ifo lia ïlo re
P LENO , o f Peonie mannetje met fmalle Bladeren'en
dubbele Bloem. V I I . Fosmina flore albo sim-
^ rITCI’ o f P '°™ wijfje met een enkele witte Bloem,
VIILFocMitNA FLORE rubro s iM P iic ij okPeonie
wijfje met een enkele roode Bloem. IX. Pceonia
Fcemina flore rubro PLENO', of Pionie wijfje
met een dubbele roode Bloem. X. Pceonia Byzan-
t in a , o f Peonie van Conftantinopel. A l te zamen zijn
Ze van de zelve Bouwing en Waarneeming.
Zij beminnen een goede, gemeene, zoo wel zandige
als andere, doch genoegzaam gemeftte grond: een
vn je . luchtige, beqüaam ter Zon geleegene, o f ook
een fchaduwachtige plaats; en veel Water. Blijven
lange jaren in ’t leeven. Verdragen allerley ongelee-
gentheeden der H'intcr,. zonder eenige fchade. Geeven
ieder jaar in den Herfft een volkomen zwartblinkend
Zaad-, waar onder zich gemeenelijk zeer aardig verto-
nen eenige roode gelijk als onrijpe Korlen, van een be-
vallij ke aanfehouwing.
. Z m <1 moet met een waffende Maan van April
in de aarde, o f in September in een P o t, een halve vingerbreedte
diep gezayd zijn; vermits het lange, ja wel
een geheel jaar tijds blijft leggen, eer het opkomt.
Geeft ook niet voor de vijfde o f zefde volgende Zoo
tner de eerfte Bloemen. Deezer wijs dan kan men ze
aanwinnen en vermeemgvuldigen; doch veel bequamer
en fpoediger door hare aangegroeyde jonge Wortelen,
kleyn o f groot, geheel o f in ftukken gebroken: welke
men met een volle Maan in Auguftm o f September van
Qc oude afneemt, en verplant.
P A N A Xs 800
Zeftien der zwarte Korlen, o f van ’t opregterijp
Aaad geftoteri en met Wijn gebruykt, Verfterken het
Hoofd: zijn goed voo rd eftujpen; voor de duizeling
eft ontroering der Har([enen-, de beroerdheyd der Z e t
nuwen; -de fmerten en opftijging-der Moeder-, de beec
r™ der I t-vtaxt: Droomen, en ook' de vallende
z >ekfe; inzonderheyd vermengt zijnde met Oxjmel
ocyUtticum, en Syroop van Stoechasi
JUfis m
Simp. c.ifjp
C C C L X IX h o o f d s t u k . A N X.
Eyde in het Duytfch én Latijn metNameii.
deezen , en mijns weetens met géeneh
anderen naam genoemd. De Italianen
zeggen P an ace.
Hiér van zijn mij in haren aart v i j f Vijf oti-
Önderfcheydene foorten bekend gewor- ^eri'chcys
t e n 0 dene foor*
toatth.l.i
üiofc. l. 3
M e l ;
hifi,
1 m c. 64.
: ca/./. 6.
ISi mp.MeJ. ». /. 2.
%•/.!.
kurantes
hß>nant
U- Ui.
k r a c h t e n .
DÊ Wortel van Peonie mannetje met een enkele
roode Bloem (gemeeneïijk om des Zaads wil
Coral-Peonie genoemd) , ó f Pceonia Mas flore
rubro ftmplici, welke meeft gebruykt, en van al de
andere foorten voor de befte geacht w o rd , is warm in
den eerften, droog in den tweeden graad; ook te
zamentrekkende van aart, met eenige zóetigheyd daar
bij gevoegd. .
, Gedroogt, geftoten, . en daar van een half once met
Wijn ingenomen j o f i è Wortel in Wijn gek oo kt, en
ieder morgen daar van een Roemertje gedronken ; o f
o o k , t zij rauw, 't zij gezoden, dikmaal gegeeten ,
verwekt der Vrouwen Maandftonden*\ Is goed teegens
de boeten en ftoeken der giftig, Dieren; voor alle zwa±
re Droomm , voor die van Pepelcy o f Beroerdheyd zijn
geraakt; voor ’t Graveel van oude en jónge Perfonen ;
voor de Geelzucht, Buyhpijn; Nier- en Blaas-fmer-
ten; de gebreeken des verftands, en de vallende Ziekte-,
inzonderheyd een weynig Maarentakfen, o f Wffeum,
daar bij gedaan wordende. Voor welk laatft-genoemd
Euvel men ook dé Wortel, met een volle Maan uyt
de aarde genomen, 'gedijrig aan den hals moet hangen.
Verfterkt daarenboven het hoofd der Maanzuchtige:
opend de verftoptheyd der Leever en Mieren. ,Döet alle
Zinkingen ophouden , alle neerdalende vochtigheeden
der Harlïènen verteeren.
Twaa lf van de roode, o f onrijpe, Zaadkgrlen geftoten,
en met roode Wijn ingenomen, doen ophouden
der Vrouwen veelvoudige, onmatige roode Vloed.
Gegeeten, o f in een gemeene drank'van de Kinderen ingenomen
, verdrijven het beginzel van de Steen en het
Graveel: het Braken en opoeeven van de Maag. Nee-
men ook wech de vtiurigheyd en de zweeringen des
Mondt.
den; te weéten.:
^ NAX h e r a c l e u m , ofPanax, voortkomendetCn*
bijdeStad Heraclea: ook wel Pa n a x H e r cu l e um
LATiF o L tuM .o fS p o n d il iu m C y r e n a ic ó m ge-
heeten. II. Pa n a x L e p to ph y l lum ,fiv i a n g u s t i -
fo l ium , o f Panax met fmalle Bladeren-, daarom'
ook van zómmige Pa n a x Fb r Ü ,a c bom , o f Pa-
nax met Bladeren van Ferula genoemd. III. Pa n a x
Sy r ia c u m , o f Panax uyt Syrien. IV.. C t iiR o -
N ium LUTEUM , o f Panax Chironium met een oeele
Bloem, V. Pa n a x C h ir o n iu m a l b u m , o f i W
Chironium met een witte Bloem. Niet alle zijn ze van
eenerley Bouwing en Waarneeming.
Eevenwej beminnen ze al te zamen eeneoede, ge-Gron<L
Aeene, Zandige aarde,genoegzaam vermengt met tweec
jange Paerdemift 1 een opene, wei ter Zon geleegene
p aars, en tamelijk veel Water. Vergaan niet haaft, maar
blijven eenige jaren lang, in ’t leeven'. Konnenielfs feile
koude en allerley andere ongeleegentheeden der Winter
uytllaan zonder groote fchade. Geeven ook in deeze Zaad.
Geweften volkomen rijp Zaaft-, ’twelk met een walfen- Aanwin-
de Maan van September o f Maert de aarde in een P o t, nin?
ruym een ftroobreedte diep , moet aanbevolen zijn
want alleenlijk bier door konnenze aangewonnen eh ver-
meenigvuldigd wórden i
HetPANAXi-ERuLACEUM C h ir o n iu m Luteum, Panax me«
en C h ir o n iu m a l b u m ; o f Panax mét Bladeren Bladerem
van Ferula-, Panax Chironium met een oeele, en met ï""1 FeraJ
een witte Bloem, zijn niet wel zoo hard van aart. M o ; Chim"“
gen ■sHinters buyten blijvende, de koude en Korft*ium me£
zelden langér dan een o f twee jaren vërdragén; vermitscen
ze door de Zelve afneeAen ; én tyndelijk vergaan; ge-wiue” " 11
hjk de daaghjkze ervarentheyd genoegzaam beveiligd. Bloem.
Moeten derhalven , in Potten geplant, ’s Winters bia-
nens h'uys bewaard worden , op een luchtige plaats *
waar in niet als bij vriezend Weer wórd gevuurd;
met matig Reegenwater, lauw gemaakt, van boven voorzien
en onderhouden : ook niet voor in ’t laatfte vah
Moert o f A p r il, met goed W ee r, wederom buyten
gebragt; dan noch voor alle Hagtrijpen en fihrale winden
genoegzaam gewagt zijm
Het P a n a x C h ir o n iu m lu teum ; e t Ar> Aan win-
Bum , o f geel en wit Panax Chironium , word niet D*nS1
alleen aangewonnen en vermeenigvuldigd .door haar
Zaad; met een wallende Maan van April gezayd: maar
ook door hare teedere, en altijd met groene Bladereti
vertierd blijvende Takjens t welke men een weynig j
op de wij ze der Angelieren j infnijd, o f ook wel zonder
dat in de aarde buygd. Als ze dan e y n d e lijk ^ o r /^ oe-
kreegen hebben , van de oude afneemt, en met een
Aprilfche waffende Maan in Potten verplant.
K R A CH -