Tccder- A l de genoemde foorten zijn zeer teeder van aart; ja
heychmaar zoodanig , dat ze zelfs de minfte Rijp niet konnen ver-
echtcrCn <^ra§en ‘ want buyten verwachting daar van overvallen
zijnde , werden terftond al hare Bladeren zwart > en
hangen neerwaarts; *t welk men datelijk ziet, zoo haaft
de Zon daar op fchijnd , o f men ’t fchoon aan andere
Gewajfen niet kan bemerken.
hare Wor- Als dit nu dus gefchied is , zoo neem al de Planten
telen vecle met hare dikke M ortelen onbefchadigd nyt de aarde op.
jaren lang gteeien met baar Loof tot digt aan dezdve a f ,
en werp alles w e g ; doch breng de Wortelen binnens
huys , en laat ze tien o f twaalf dagen leggen op een
plaats, daar door de Venfteren de Lu ch t, maar niet de
Zon op haar kan komen , om een weynig te drogen.
Begraaf z ed an , gantfeh b edekt, in droog zand, zoo
blijven ze goed : doch moeten gezet werden op een
plaats, daar ’t door de geheele Winter droog en warm
is , op dat ze voor de Zorfl bevrijd blijven; wijl ze dezelve
niet konnen verdragen, zonder een haaftig verderf
te lijden.
kan goed Indien *t gebeurde, dat’er zoo haaft geen Rijp quam,
bewaren, mag men haar eevenwel ontrent half OElober onbe-
fchroomd opneemen , en alzoo de koude voorkomen.
Staat ook wel toe te zien, dat men haar niet in de aarde
laat, door onachtzaamheyd, na dat ze twee o f driemalen
bevroren zijn ge weeft. Want dan dringd de koude
door de Steelen in de Wortel; waar op een haaftigë
verrotting zou volgen.
Koe ze Deeze Wortelen , bruynachtig-grauw van verwe ,
Shieten^" Wer^en met een volle Maan van April weer in de aarde
g ele gt, op zoo een warme plaats , als hier boven gezegt
is. Niet voor in ’t laatfte van May , o f ' t begin
van Jtinius y lopen ze weer u y t : doch dan fchietenze
zoo fchielijk en krachtig o p , dat ze in de zelve Zomer
niet alleen meenigte van Bloemen, maar ook overvloedig
^ «^vóó rtbren gen.
Hoe lang O p de nu verhaalde wijze heb ik eenige deezer Wor-
cene der telen e lf , twa alf, en ook dertien jaren lang goed ge-
bewaard^ k ° uden. Uoe konden ze niet langer in het leeven blijven,
wijl ze door ouderdom , van binnen gantfeh waren
uytgehoold, gelijk men ziet aan de oude Willigeboo-'
men ; zoo dat ze niet anders als de buytenfte Bajl hadden
behouden.
Aanwin- In deeze koude Geweften werden ze alleenlijk vermag
door meerderd o f aangewonnen door haar Zaad', \ welk met
haar Zaad. een walfende Maan van M a er t, o f A p r il, doch niet
op de uur als Saturnus regeerd, werd gezayd in een
P o t , gevuld met de boven-gedachte grond. Als de
daar u y t voort-gekomene jonge tot een kleyne halve
vinger hoogte zijn opgewallen, neemt men ze met een
wallende Maan weer u yt de P o t , en men plant ze op
zulk een plaats als befchreeven is; ieder bijzonder, en
de eene meer als anderhalve voet van de andere.
DeWorte- D e krachtige Wortel deezer zeer fchoone Plant is
len deezer niet anders als de opregte J a l a p p a , die uyt Peru en
ke* hi Te e" anc^ere ^ mericaanfche Geweften in Europa werd over-
ze Landen g eh ragt; daar z e , van een goeden aart zijnde, en een
groeyen, goede grond genietende, genoezaam willen voortkomen.
De Spaanjaarden hebben’er tot noch toe geen
befchrijving van gedaan, o f iemant iet eygentlijks hier
van willen bekend maken, op dat ze in haren Koophandel
met deeze Wortel geen fchade mochten komen
te lijden; gelijk buy ten t wijffel haar voor taan zal weer-
Van een varen. Want een Drachma (zijnde de hoogfte Dofs)
dienftiger o f een halve, na dat de Menfchen oud o f jo n g , fterk i
ufdeGe Zwak zijn, van deeze, uyt Peru gekomen , drijfd, j
nees- zeer krachtig, purgeerende , alle quade Zochten uyt het
kon ft als Ligchaam : doch dezelve veelheyd ingenomen van de
ruaanfche £eenej welke in onze Landen voortkomt, heeft eeven
zelfs. dezelve uytwerking, veel wachter, en met veel minder
gevaar. Gelijk niet alleen ik heb ondervonden, maar
ook de de Heer D avid van den H euve l , een tref-
lijk Genees-heer in de oeffening , en Medicina Licen-
ti at as in de Stad Antwerpen ; delgelijks J ohannes
H ermans , een voornaam en wel-ervaren Apothceker
binnen Brujfel; neevens meer andere.
Indien iemand nauwkeurig acht wil neemen , zoo cueree
wel op de gedaante van binnen, als op hare uytwendige komft
Schors; ook op de inwendige witheyd , met hare in ’t keyde.
ronde door-lopende ftreeken , , in ftukken gefneeden ,
ook gedroogd, een-jarig, en met een volle Maan van
O El ober opgenomen zijnde; defgelijks op de dikte en
fmaak; daarenboven op ’t door het fnijden aan de kanten
uytgevloeyde en een weynig hard gewordene Zap
(.’t welk al de Teekenen z ijn,in de regte Jalappe te vinden
, om dezelve daar aan te kennen ) zoo zal hij geer-
ne belijden, dat van ons de waarheyd is gezegt van de
oprechtigheyd deezer Wortel in onze Landen.
A l de voorheenen genoemde foorten wallen in het Verder
tweede en de volgende jaren , gelijk alreeds gezegt i s , eygentlifc
uyt hare overgeblevene , dikke , zelden meer , maar °crigt
wel minder, als een hand lange Wortelen; van welke
zommige onder fpits , andere ftomp toelopen : eenige
in tweën , zommige in drieën gedeeld, bijna zwart-
v erwig: waar u yt verlcheyde dunne, o f Ze e^el-ivor telen
fpruyten , die in ’t opneemen ligtelijk afbfeeken ;
in welker plaats zich dan eenige kleyne langwerpige
witte plekfen vertonen.
Deeze Wortelen een weynig gedroogd, werden van dc ge;
bleeker, o f vaal-bruyn. Schieten u yt tot de hoogte ^aante «n
van vier, v ijf, zes, ja dikmaal zeeven voeten , na ge-
leegentheyd dat de,Zomer koel o f heet valt; ook na dat Wond
het veel o f weynig reegend , en na dat de aarde vet o f
mager is. Do ch die van Zaad voortkomen, rijzen in *t
eerfte jaar tot zulk een hoogte niet op : gelijk ook niet
doet de A dmirabilis Peruviana minor flore
Purpureo , o f kjtjne purpere Wonderbloem van Peru;
.onaangezien haar Zaad ’ t groo tfte, hare Bloem echter
de kleynfte van allen is.
Zij krijgen van naturen aan hare Steden zeer fchoone Befchnj.
Bladeren, van een verluftigende aanfchouwing. On-
der en in ’ t midden der Plant zijn ze aldergrootft, een
goede vinger lang, doch boven kleynder; aan hare
Steeltjens. twee vingeren, o f ook wel wat minder ,|>reed;
aan de eene zijde wat lager als aan de andere neer-fchie-
tende ; en dus allenskens verminderende. Vo o r gaan
ze toe in een lang en Ipits punt. U y t hare Steelen
( welke kantig-rond, bleek-groen van v erwe , inwendig
w i t , en vol geknobbelde Leedeh zijn , de eene. uyt
de andere fchietende) komen ze v o o r t, twee en twee
regt teegens malkander over gefield, vercierd met een
aangename donker-groenjieyd boven, doch onder bleeker
ï in ’t midden voorzien met een regt-doorlopende
groote A d e r , u yt welke verfcheydene kleynder lopen.
U y t ’t middenfte deezer Bladeren , en in ’t boven- Bloemen.’
fte der Takken groeyen veele bij malkander gevoegde
lange Knoppen. Deeze geopend werdende , vertonen zich
de Bloemen; onder lang en fmal, maar boven breed en
rond ; echter als in v i j f deelen, een weynig inwaarts
gaande, gefcheyden: in welker midden gezien werden
v i j f , ook z e s , teedere Draadjens , met daar op groe-
yende kleyne ronde Knopjens. Haaft vergaan z e , en
vallen neer. Dan werden ligtelijk gezien hare groene
drie-bladerige Knopjens, waar in ’t Zaad vaft z i t ; het Zaad.
welk eerft groen-verwig i s , daar na zwart werd ; boven
d ik , en knops-wijze rond, met v ijf hoeken; onder
met een plat voetje voorzien.
K R A C H T E N .
E Wortel deezer Plant, bruyn , donker-bruyn, Purgw" r i - rende
or zwartachtig van verwe , heeft uyt eygener
aart in zich een fterk -purgeerende kracht; drijvende
uyt ’t Ligchaam wech de waterachtige en alle
andere fchadelijke Zochtigheeden, zonder eenige moeye-
lijkheyd. _ I ' " 0UJt.
Men geeft de Lijders hier van in een halve Scrupel ^yende
in eenige Spijs» *twelk beeter is als in W ijn , Bier, or laachc
Water: