jo BmSCHRYVïNG VAN ©1
niiforlil. aart i 4oeh door yolkorncn pjpheyd van de Boom a£j
i.c. 173. gevallen, 2ijn ze niet zoo te zacnen-oekkend j maar veel
meer getemperd, zoeter , aangenamer 5 bruyn-rood
van verw.e , en boquamer om gegeeten te worden.
Stopfen ’t Ligchaanj; .defgelijks der Vromvm Muani-
ftouden, en de roede Leep: Voor een koude Adaag zijn
ze fchadelijk. • M U H ' ;
Geconfiit- Geeonfijt', o f in Zuyker ingelegt, zijn ze veel hee-
te Cor- ter tot gebfuyk » en behouden dezelve kra ch t: ver-
noeljen. wekken daarenboven cctens-lufi : hellen een llappe o f
verhitte Adaag weer in hare vorige Haat en kracht.
Zeldzaam- Verwonderiijk is ’t , I dat deeze Vrucht, daar ze ’t
hejd. 4dar/cbliji.Ligchaam vfrfiopt, in tegendeel de Vliegen
fjuü.l.i. ^ Byen, spanneer ze ,<W van eeten , o f ook als de
Wf ?I' Pycit Honig en Wal'ch u y f de Bloemen vergaderen ,
purgeert, en doed fterven.
Olyuyft D e Oly , getrokken uyt ’t Hout deezer Boomen ,
Hout. werd zeer geprezen teegens de fmerten van ’t Podagra
X I V H O O F D S T U K .
CASTANIEBOOM.
■ E t dien naam bekend in ’t Needer*
ld»0 ' : in ’t Jjmju geheten C a-
stai^ a : in *t Hoogduytfch K asten-
3^um : in ’£ Franfih P h ^sta ig n ie r :
, Hier van zijn mij ig haren nart bfn
Jcy Soor- Wuft twe? pndeTf&èydene Soorten $ Jp we,eten C asta-
*“ > ?è‘ NEA VULGARIS. Of SEMEESE C aSTANIEE.OOM } ?!)
S S S ab.*11 C astaise,» É c is i^a > o f Pae^den-c a s t aMie ; dus
Gaftaoicn. genoemt. vermis hare Vrucht, van de P tierden g.e-
g e e te n d e r zplyer Hoeft., F-ng-borffigheyd, en'thlecdr
Jpouivén wchg.ecnjt 3 welke Werking erven deeze
Vrucht pók heèft Ontrent andere laft-dragende Dieren.
ïn ’iHoogduytJch vex4 i e genopmtlj^Sr-K asten; en in
’t Franfcjt C hastaigne BE C hevae. Beyde deeze
Boom-foorten zijn ypt dezelve Culture, o f Bpuwing.
Cefam Zij benritnietj een goede, luchtige, enwehgernefttg
vulgnri 1, grond, een ppepe yrye plaats, en veel Water: willen
of gamee- ctan;om geenjè aan h?re Wortelen befchaduwdzijt), op
oL S otoi ï * door de Zpnneftralen d® vochtigheyd niet te haaft
’ daar van nipge wechgenpmen, en zij alzoo droog ge,
laten worden. Moeten echter met hare T op en Takken
voor de Zofl gantfeh. open, en zonder eenige fcha,
duw blijven, yermitsze, om hater Vruchten w il, zeer
geeme groote hitte genieten. Konnen tajn.elijk-
nrenge •i/orjl, en andere ongeleegentheeden des Winters
, uytftaan. Doch de gemeene C astanienboom
■yerd zomtijds wel door dezelve van eenige Takken
beroofd, en zeer befchadigd. Geeyen in .April, in
dunne lange Katteftaar.jcas, Bloemen, doch in deeze
Landen zelden rijpe Vruchten, ten zij in een heete
Zomer.
. De PAEjLpJErCASTANiENBOOM , als die de fterke
vorfi .beeter kan verdragen, geeft ieder Voorjaar, jn de
B oomen, I B oek, 40
laatft-gernelden Booms ( in verfcheydene deelen, op
de wijze der Hennip , aardig in 't rond verdeeld) die
van de gemeene in fchoonheyd verre te boven. Zijn
ook zeer bequaam , om onder grove Spijzen in een
Schotel gelegt te worden.
KRACHTEN.
DE Cafianien zijn van aart warm en droog in Serap.de
Paerden- Maand een fchoone, opftaande en lang-getroflte
Caöaoieo- Bloem, van een aanzienlij k-witte v erwe , met eenige
^°°m‘ roode puntjeps, o f knopjens, inwendig vereierd3 doch
noyt jin deeze Geweften rijpe Vruchten 5 door welke ze
nochtans zeer gevoeglijk, en veel bequamer, als door
hare uytfchietende jonge Loten , ingefneeden zijnde ,
konnen vermeerderd werden; • inzonderheyd wanneer
ze met een afgaande Maan der Maanden Maert o f
jjpx 'd in gpede aafde 2ijn gelegt. Deeze opgekomen,
grpeyen tot een beziens-waardige hoogte 5 ihdien men
ze beroofd van al hare Zijde-takken, en bij de W ortel
uytfchietende j©ng,e Scheutjens, zoo dat men haar air
leen de Hertrjèhcut laat behouden.
Hout; ’ l Hout v^n de gemeene Caftwienboom js tep gebruyk
ypel harder en beqpamer , als dat van de Paerden-
BUderen. Caftduicnboom. Ondertuffchen gaan de Bfódsren des
den eerfienGraed , ook zeer te zamen-trekkend, ^
aangenaam voor ieder, inzonderheyd wanneer 98.
ze gebraden zijn , en met wat Boter gegeeten werden.
Maar rauw, o f gezoden, veroorzaken ze een benauwde
Borji, en zijn derhalven fchadelijk voor de Long&uch- Curt. l.
tige: zwaar om te verteeren ; blazen *t Ugchaam op j
veroorzaken ongezonde vochtighceden; verwekken pijn capt »v
in 't Hoofd, en beletten de Jlaap. Dus zijn ze , dik- DiofcorMB.
maal, o f t e veel, gegeeten, zeer ongezond, en kon- »4* t
nen, weegens hare verlloppende eygenfehap , ligtelijk
zware krankheeden doen onftaan. Ondertuffchen ‘bedwingen
ze de pa l: floppen de Buykloop: zijn goed
teegens de Roode Loop j en beneemen ’t Vergif zijne
kracht,
Cafianien gedroogd, gepulverifeert, dan met Edik Poeder van
en Garftefirmeel tot een Bry o f Pap gemaakt, dus op ^ anien'
de gezwalle Borfien der Vrouwen gele gt, geneeft de-
Z^ve. Met £out en Honig vermengd, is goed voor
d,e beetpn der dolle Honden. st Zelve Cafianien-pdèder
met Pieterzelie-water'gedronken , doet zeer gemakkelijk
Water lojfen. Met Honig tot een * Slikkartzenij plin.UB.
gemaakt,is dienftig voor die Bloed opgeeven. In A z ijn
gek oo kt, en in de Mond gehouden , verdrijfd de
Tandpijn, ’t Water , waar in Cafianien met de Baft cap.+z.
zijn gezoden, is een bequaam middel teegens ’t Bloed-
fpouwen.
De arme lieden , welke in *t Gebergt wonen , ge- Caftanien-
bruyken u yt nood deeze Vruchten, om’er, tot onder- 100 *
houd haars leevens, brood van te maken.
De Vrouwsperfoonen hebben zich wel te wagten Afch van
voor d tA fch van Cafianienboomen-hout: want ze maakt Caftaniea-
?.t Lijnwaad vol vlekken , die’er noyt weer uyt t.e krij- *
gen zijn.
De Paerde-Cafianien zijn de Menfchen zeer ondien- cam. in
ftig te nuttigen; in teegendeel zeer gezond voor Paer- Maub.M,
den en andere Beefien, welke Bloed uytwerpen, Hoefien, l ‘ c‘ ^x‘
en een nauwe Borfi hebben. Zijn zoeter van fmaak als
de gemeene Cafianien.
X V H O O F D S T U K .
NOOT E BOOM.
■ N ’t Neederlandfch heeft hij niet alleen verfchey-
deezen naam, maar werd ook van vee- de namen.
Ie geheeten W a l -nooten- en O kker-
nootenboom : op ’t Latijn N u x ju -
C.LANS, o f JovispLANS: in ’tHoog-
duytfihl&AVM-ïivsi ,o f ook W elsch-
nusz : in *t Franjch N osier : in ’t Italiaanfch N oce,
Deezen Boom' bemind een goede zandige, o f ook Aart d«-
een kleyige, wel-gemeftte grond, een opene, luchtige zes Booms,*
plaat;*, en veel Water: werd uyt eygener aart zeer oud:
geeft elk Jaar in de Lente, in lange, bleek-geele katte-
fiaartjens, Bloemen, en in September volkofnen-rijpe
j Vruchten ; welke liever met een flo k afgeflagen', als
met de hand geplukt willen zijn : kan felle koude, en
alle ongeleegentheeden des tijds uytftaan. Zoo een
groote en wijd-uytgefpreyde Wortel maakt hij, dat z e ,
■ t voedzel yan alle zijden alleen na zich trekkende ,> alles,
watJer ontrent geplant ftaat, doet quijnen en fier*
yen. Zulk een vijaudfehap is’er tuffehen de Nooten- en ®|i natuur^
Eykgnboom, dat, indien deeze twee niet ven'e van elk- J.^®^
ander komen gezet te werden, een van beyde zeeker-fchapmcf
9 Eleftofimm. hjk
41 N ooteboom. Penke.
He Eyk«- lijk moet vergaan , weegens de ftrijdigheyd harer na-
boom. turen,
Aanwin- Nooteboom werd op geen andere wijze aangc*
hing. wonnen, als alleen door hare een-jarige Loten ; welke
men met een volle Maan in Adaert, o f eenige dagen
daar na, met ’t fpitze eynd neerwaarts, o f liever plat, I
twee vingeren diepte, in een goede aarde fteekt,
En Koe Als nu deeze zijn opgekomen , moet menze drie 1111K Jarenlang Op dezelve plaats laten ftaan: daar na neemt
moet han- men ?e op , en men fnijd a f de regt-neergaande Hert-
ticleu. wo rtel, tot aan de bovenfte zijde-wortel toe : dan
doed men over de fneede een weynig W a fch , op dat
’t Zap , o f de vochtigheyd, niet te veel mogt uyt-
vloeyen. Dus zullen ze niet alleen zeer veeie, maar
ook boven maten groote Vruchten voortbrengen, wanneer
zg geplant zijn in een goede aarde , r met een aA
gaande Maan in de Maert, piet in den Herffi, wijl ze
ügtelijk door een daar op volgende fterke vorfi zouden
konnen verderven. Men moet ze qok veertig voeten
van malkander zetten.
Om Noo-, ïs'iemand begeerig,.om niet alleen deeieWaLnooten,
ten en maar ook Hazel-nooten, een lange tijd varfeh en goed
nooteu t? bewaren, die doe daar van a f de buytenfte groene
Ung goed Ra#» o f Schel j leg ze dan in een gemeene fteenePot:
cn varfeh ffrpy daar op een weynig Z o u t : maak dan de Pot
ren.eWa* to e, en begraaf ze een halve v o e t, o f wat dieper, t
in de aarde, zulker w ijs , dat ze op de zijde legt.
Wanneer hij w i l, kan hij de N o ten , jtoo goed als
varfeh, daar u y t halen.
K R A C H T E N .
Gal. simp. I Bladeren van FTooteboomen , als van een te
Med.lib.7. I J ïamen-trekkende en verwai*mende kracht, ge-
ftampt, en ?t Zap daar uytgeparft, zonder, o f
met Wijn gedronken, doet braken.
Vod. I. 28. ’t Bloeyzel, q o k de groine-JToot^-fchell^n (als warm
| J j j j§ en te zahien-trekkende vair aart), gedroogd, gepulve-
virgiitus. f le e r t , en een vierendeel-lood daar van met Wijn in-
cam. 1.1. gedronken, veroorzaakt eeven T zelve; ftilt het' Colijkj
*•94* de pijn der Nieren, en is.zeer goed teegens ’t opfiijgen
der Moeder*
Jonge De jonge Nooten, eer ze noch hare volkortrene rijp-
potente heyd en behoorlijke hardigheyd bekomen hebben , in
cn waar ’ g cw e y k t, pm.haar de bitterheyd te doen ver»
toe goed. kezen , dan met Nagelen en Caneel beftoken, voorts
geconfijt, zijn zonderling aangenaam voor.de Mond,
en een begeerlijke lekkernij: venfterken de Maag: weer-,
ftaan ’t vergif, en bewaren de Menfchen voor een be-
fmettende, pefiUentiale lucht, Eeven T zelve gefthied,
wanneer men ze töemaakt op de volgende w i js : neem
de Kernen van Nooten, Qenever-bezien, en Wijnruyt,
van ieder een lo o d ; giet’er Edik o p , en gebruyk’er
elke morgen van , ter groette van een Mufcaat-noot.
Cafior. Volkomen rijpe en noch varjfche Nooten zijn warm
y?rT/ den eerflen, en droog in den tweeden Graed : met
. ’ ‘ een weynig Zout gehruykt, goed ep aangenaam voor
de Maag, doch geeven ’t Ligchaam weynig voedsel.
piofi- lt ï. Gedroogde Nooten, warm en droog in den eerften
wiïÊÊm. ^ raa<^5 zkn n^et 200 gQec^om te eeten; zwaar te ver-
fap.8.’ ^’ teeren: verderven, weegens hare vettigheyd , de
Tr-ag. l. 3. Maag : vermeerderen de G a l: verwekken pijn in
MpMus Hoofd: zijn zeer ondienftig voor de geene, welke van
jsiph, * ©en Hoefi, o f een benauwde Borfi werden gequeld:
$afistib. maken fchorheyd in de Keel, defgelijks hitzigheyd in
|SdeCb ^eZe^v e ’ en vurigheyd op de Tong; zoo dat iemand ,
ion.fr ' te veel daar van eetende , nauwlijks ’t gebruyk zijner •
WoC/hcc. fpraak behoud. Eevenwel, dezelve nuchteren gegeeten,
eenige morgens na malkander, dienen ze om de Wormen
te dooden. Met Vijgen gebruykt, zijn ze goed voor
elk. In de Mond geknauwd, en dus gelegt op de
voprt-seetende Zweeren, Bloedvinnen, beeten der doUe
Honden, en op pla&tzen daar ’t Hayr uyt gevallen i s , ‘
, Pek-, gf Pynboom. 41
I zijn ze zeer dienftig tot geneezing, wanneer ze daar op
gelegt worden.
De hiytenfie groene Schaal, o f Bolfier^ zeer dróóg Matth.lib.
en te zamen-trekkende van aart, in Water gezoden , 1 • caP> 141.
o f ’t Zap daar uytgeparft, en gelegt op Schurftigheyd,
ó f op blauw-gejlagene plaatzen, geneeft dezelve. Met
-Zuyker gekookt, en dus ingedronken, ftild, en doed
ophouden de Roode Loop. Eeven dezelve kracht heeft
-de Keme, o f inwendige N o o t , gezoden in Melk van
een Varr-koe. Als men w i t , o f ongeverwd H o u t ,
met ’t gedagte Water beftrijkt, zoo zal 't de couleur
van Nooteboomen-hout aanneemen.
Deeze Schellen, o f Bolfters, gebrand, gefloten., Bolfters?
en in Wijn gedaan , doen *t Hayr weer wajfen. De
Loog van de Afch der zelv e, maakt het zwart en
zacht.
. ,D e inwendige home Velletjem, tuffehen de Kern inwendige
mleggende, kleyn gefloten, en dit Pulver met een Vdletjcns*
weynig Wijn gebruykt , verdrijft Colijkj en Buyk-
krimping* J
De Oly, geparft uyt geftoote Nooten, geneeft het Oly uyt
. Quaad ze e r , cn allerley Schurftigheyd des Hoofds. geftoote
Wier o f v ijf oneen hier van ingedronken , helpt de ge- NooteiH
breeken der Nieren : verdrijft de Winden, en doed
braken.
’t Nooteboomen-hout is zeer bequaam , om allerley *t Hout.' -
fraye Werken van te maken. .
D e Boom zelfs geeft van zich een zeer zware Reuk , Plutanhl
Zoo dat de geene , welke een tijd lang onder des zei- ^simpep.
ven fchaduw zitten , lichtelijk daar van Hoofdpijn be-
• komen.
Binnen Atheenen, en door geheel Griekenland> had snidati
men voortijds een gewoonte, op welke zeer nauw acht ^arr0 **
wierd genomen. Als de Bmydegom en Bruyd bege-
leyd waren tot in 't huys, waar in zij flapen en blijven virgil.
Zouden , wierp men voor een ieder Nooten te grab- £^-8.
b e l, met een zeer groot gedruys; volgens ’t berigt
van Suida s, V a r r o , enPriNius. Hier mee wilden
ze te kennen gèeven, gelijk de Nooten van binnen een
aangename kerne, maar van buyten een harde fchaal
hebben, dat eeven alzoo de Houwlijkg Staat in zich zei-
ven wel zeer behagelijf* maar ook van buyten met v t t-
le bekommeringen omringd is : O f , dat men^Ae Echte
fiand moet •onderhouden in alle vreedzaamheyd, liefde
en weerzijdfche goedgunfiigheyd, buyten latende alle
- hardigheyd, haat, twifi, oneenigheyd, en onlufi,
X V I H O O F D S T U K .
PENNEBOOMiof
P E K B O O M, en
PYNBOOM, &e.
■ U s geheeten op *t Neederlandfch ] Verfchey-
draagd in’t Latijn de naapi van A bies, namen.’
werd hij genoemd T annen-baum ,
Fichten-baum , en Hartz-baum :
in ’t Franfch Pesse,, A rbre dé la
poix, en p yn : in ’t Italiaanfch Pino.
Van deeze werden gevonden‘ zeer veel verftheyde Veelede/
Soorten, welke wij hier niet in 3t bijzonder zullen op- Soorten,
tellen , wijl ze al te zamen , als van eenerley aart, .onder
dezelve Culture, o f Bouwing en Queeking, zijn
begreepen.
Alle beminnen ze een bolle, goede en luchtige Queekrn^
grond, genoegzaam doormengd met Veen-aarde, tweejarige
Paerde-,een-jarige Koemift, en g ro f Zand 3 nee-
vens een gipene vrye plaats. Brengen ook in dee2e Ge-
weften eenige rijpe Vruchten voort ,■ fpruytende ter
zijden uyt kleyne, ó f uyt de vooraan-ftaande punten van
C 3 groote^