C l H O O F D S T U K .
B R U N E L L E .
Verfchey- Want I duS van M M M H B
de namen. Neederlandfch genoemd , word in het
l ^ I ^ geheCten ^RUNELLA’ ofPRY"
. . Z S j XjÊiïz. ^et Hoogduytfch B raunellen : in ’t
l l l i S ^ S s e 3 Franfch B runelle , en in 't Italiaanfch
CpNSOLIDA MINORE.
Twee Hier van zijn mij in haren aart bekend geworden twee
foorten. onderfcheydene foorteh:
X. B runella flore p u r p u r e o , o f Brunella met
een purpure Bloem. I I . B runelle flore albo , o f
Brunelle met een witte Bloem. Beyde zijn ze van de zelve
Bouwing en Waarneeming.
Grond. Zij beminnen zoo wel een goede, met oude Koeye-
o f Paardemift genoegzaam doormehgde, als een gemeene,
flegte, zandige grond: een opene, vrije plaats; en
veel Reegen; ook al vrij groote droogte.'
Aanwin- Lang bloeyenz.e ; en geeven ieder jaar in den Herfft
ning door volkomen rijp Zaad. Konnen Vorft f en alle andere
^aad' ongeleegentheeden des tijds uytftaan. Worden aangewonnen
alleenlijk door het gedagte haar Zaad', *t zij
dat het neergevallene van zelfs voortkomt, o f dat men
het met een wallende Maan van Adaert aan de aarde beveelt,
niet diep daar in gelegt zijnde.
K R A C H T E N .
Tragus l'tb. T ) Runelle is middelmatig koud en warm van aart.
*1£h H K In Wijn gezoden, en daar van gedronken, ver-
mag alles wat van de Bugla , o f Senegroen is ge-
zegt. Geneeft daarenboven de ellendige quaal, welke
■ men noemd de Bruyne ; in welke T on g en Keel dik,
he et, droog, en rauw zijnde, men daar meede gor-
geld, na dat men eerft een Ader onder de T on g heeft
doen openen.
DoJod. in Daarenboven opend ze de Galblaas. Neemt wech
jidd.. I. ĥ de verft opping van Leever en Adilt. Geneeft allerley
c. 18. voorteetende znveeringen, als men de zelve wafcht met
B p B z' het Zap der Bladeren. O o k zoo wel inwendige als
uytwendige Wonden; en de Breuken der jonge Kinderen.
Camerar. Verzacht en neemt wech de brand van ’t Ingewand.
1.4. c. 10. Loft op het inwendig leggende geronnen Bloed. Bewaard
de menfeh voor de Peft: reynigd de Borfi, en doed Wateren.
Is goed teegens Koortsen.
H e t zelve vermag ook het gediftilleerde Water der
Bladeren en Bloemen.
C I I H O O F D S T U K .
WAALWORTEL
£ En zeer Adedicinale Plant, , dus genoemd
in het Neederlandfch: in het
k Latijn Sym ph y tum majus , o f
C onsolida major : in het Hdog-
duytfch W aLWURTZ , SCHWARTZwü
rt z , en B einwelle , in het
Franfch C o n sy r e , o f O reille d ’A sn e : in ’t Ita-
liaanfch C onsolida maggiore.
Drie ver- Hier van zijn mij in haren aart bekend geworden drie
'fcheydene onderfcheydene foorten; als:
foorten. J SyMPHYTUM MAJUS FLORE PURPUREO , o f
groote Waalwortel met een -purpure Bloem. I I. Flore
a l b o , o f met een wit achtige Bloem. III. Symph
y tum tuberosum , o f Waalwortel met Knobbelen.
A l te zamen zijn ze van de zelve Bouwing en
Waarneeming.
Zeer geerne hebben ze een gemeene, zoo wel fle»- r
te , zandige, als luchtige wel-gemeftte; zoo wel een PUats ’ ttl
natuurlijk-vochtige,als een gantfeh waterachtige grond*
een vrije, wel ter Zon ftaande zoo zeer als een fcha-
duwachtige plaats : matig, en ook veel Reegen.
4 sior/cn wel ieder jaar, docR geeven geen volkomen ZaïdJod,
rijp Zaad, als zomtijds bij zeer goede Zomers. Kon- zeWn.
nen geduldig alle ongeleegentheeden der Winter uytftaan.
Zijn van naturen lang-leevende. Worden bequa-
mer aangewonnen , zoo door hare aangewalïene jonge
Wortelen, als door haar Zaad.
De gemeldde aangegroeyde Wortelen verplant men* Aanw'
niet alleen in ’t Voorjaar, met een waflende Maan, maar ning.
het mag ook gefchieden door de geheele Zomer, de
Bladeren afgefneeden zijnde. Het Zaad word met een
waflende Maan van Apr il, o f Adaert, de aarde aanbevolen,
,niet boven een ftroobreedte diep daar ingelegt,
en gedurig vochtig gehouden.
K R A C H T E N .
W Aalwortel, o f Confolida major, is matig voch- Qa\n ^
tig en warm van aart, ook een weynig te za- Meisimj. j
mentrekkende. /«>8, ■
In Wijn gezoden, en daar van eenige dagen achter
malkander gedronken, o f de Wortelen in Zuyker ingelegt
, en zoo g eb ruy kt: o f de zelve Wortelen in Melk Lap. I j j
gekookt, en deeze Pap gegeeten op een ftuk Boter en emr.u.
Brood : o f het gediftilleerde Water daarvan gedron- ]
ken , geneeft de gebreeken der Borfi: de Breuken, of p/,'/'/ ^
Gefcheur-theyd; alle inwendige en uytwendige Wonden; r.8.
de gezwellen der Nieren : ftild ook het Bloeden der Diofc' ^ I
zelve; de Buy k? en roode Loop; de onnatuurlijke Vloeden1^'™' d
der Vrouwen; de ontfteeking des Aarfdarms; en de
bloedige Takken o f Speenen aan het Fondament. Ver-
zagt ook de hardigheyd van de Ke el, en heeld de ge-
brokene Beenderen.
De groene Wortel gerafpt, plaafters-wijze op een
doekjevgefmeert, en gelegt op de plaatzen , daar men
de fmerten van ’t Flerefïjn o f Podagra gevoeld, neemt
terftond de pijn wech.
D e Syroop, hier van gemaakt, is zeer dienftig voor Camtur'.
- de gebreeken der Longe. Helpt de geene, welke Bloed ,
fpouwen : verjaagt de hitte der Koortsen , en geneeft
de Hoeft.
C I I I H O O F D S T U K .
K O E O O G E.
■ P het Neederlandfch dus genoemd > Verfchey- j
R indsz-a u g : in ’t Franfch O eil de
m o , O c ch io Di Bove.
Hier van zijn mij in haren aart bekend geworden vier Yie!lr'
j r u j r _ - ° r derfchej-■
ondericheydene loorten : dene foor*
I. B uph tha lm um vülg a r e , o f gemeene Koe- tcn>
oog. I I. T en u ifo l ium , o f Koeoog met dunne, fmal-
le en teedere Bladeren; van zommige ook wel genoemd
H elleborus fe r u l a c eü s , o f Nieswortel, met Bladeren
van Ferula, weegens hare Wortel, die de zelve
al vrij wel gelijkt. II I . Fo liis m il l e fo l i i , o£Koeoog
met Bladeren van T)uyz,endblad. IV . B uphthalmum
C r e t icum flore a l b o , o f Koeoog uyt Can-
dien, met een witte Bloem. Niet al te zamen zijn ze van
.de Zelve Bouwing tn Waarneeming.
Eevenwel beminnen ze alle een goede gemeene, zan- Gron •
dige, liever met oude twee-jarige Kóeye- o f Paardemift
doormengde, als gantfeh geen gemeftte aarde: een vrije,
en wel ter Zon geleegene plaats. Konnen zoo wel veel
Water, als matige vochtigheyd verdragen.
[Gemeene
fcandien.
Het B uphtha lmum vulg a r e , o f gemeene Koe-
voge y en C r e t icum flore albo. , o f Koeooge van
Candien met een witte Bloem, blijven niet meer dan
eene Zomer in het leeven. Worden derhalven ieder
jaar, met een waflende Maan van Adaert o f A p r il,
na dat het Weer zich aanfteld, weer op nieuws gezayd.
Brengen langdurende Bloemen voort, en geeven in den
Herfft volkomen rijp Zaad.
Het B uphtha lmum fo l i is mille fol ii , o f
f cc°Bla* Koeoog met Bladeren van Duyz,endblad, blijft tw e e ,
Ken van en aok drie jaren lang in het leeven. Verdraagd fterke
{Wend- „jt0Uj e> jiloeyd zeer fchoon in het tweede, en ook dik-
J maal in het derde jaar. Geeft in den Herfft, volkomen
rijp Zaad, en verfterft daar na. Moet derhalven Telkens
, met een waflende Maan in het Voorjaar, weer op
nieuws gezayd zijn : alhoewel de moeyte der Zaying
veeltijds niet nodig i s , w ijlz c , door het neergevallene
Zaad, genoeg van zelfs opflaan.
Het B uphtha lmum t enuifo lium , o f Koeoog
e met dunne fmalle Bladeren, ook genoemd H ellebo-
IfoalleBla- RUS ferulaceus , is een aardig Gewas. Blijft lange
jaren:, in het leeven. Geeft e lke . Zomer bezienSt
waardige Bloemen ; maar n o y t, in deeze Landen, ee-
nig rijp Zaad. W o rd echter bequaam genoeg vermee-
nigvuldigd door hare . aangegroeyde jonge Wortelen ;
welke men met een waflende Maan van April o f Adaert
van de oude afneemt, en verplant. .
K R A C H T E N .
KOeoog, o f Buphthalmum, is droog in den eerften,
en warm in den tweeden graad; daar bij een weynig
purgeerende van aart.
• Het uytgeparftte Zap van Koeoog met Wijn ingeno-
mèn, o f in fpijzen gebmykt, neemt wech de verftopt-
heyd van de Borft. Jaagd ook door de ftoelgang ttyst
allerley waterachtige , verbrandde , zwaarmoedtgheyd
I i veroorz,akende, en zwartgallige vochten.’ Zet het Water
uyt de Blaas voort. Verzacht alle. gezwellen, en
andere hardigheeden.
mluptsli. De Bladeren geftampt 5 dan op de Wonden en zwee-
«*3°- ringen gelegt, zuyveren en geneezen de zelve.
Dit Kruyd op de Bijkorven gehangen, verdrijft de
Bijen,-Vliegen,- en doêdze fterven.
I.
» .
C I Y H O O F D S T U K .
GANSE BLOEM.
Jerfchey- Iet alleen bij de. Neederlanders met
"" : deezen naam bekend, maar ook van
» veelegenoemd W oekelaar , en G ul-
debloem. In het Latijn C hrysant
h e m u m ; in het Hoogduytfch Sanct
^Jo h a n sb lum : eti G anszblum : en
m het Italiaanfch C hrisantemo.
W f '™ - Hier van zijn mij.in haren aart verfcheydene aardige
Borten^ ^00rteu bekend gewórden; als:
L C hrysanthemum vulgäre Sëg e tum , o f^ -
meene Koorn-ganz,ebloem. I I . C r e t icum flore a l -
• Bo medio LUTEO , o f Ganzeblocm van Candien met
■ oen witte en van binnen geele verwe. I I I . V a lent i-
num , o f Ganz>ebloem van Valentien in Spaanje. IV .
V alentinum alterum crass iori eo lio,. o£twee-
I foort van Ganzebloem, bij Valentien voortkomende,
met dikker Bladeren. V . B b l l id is folio H ispä-
wen op. nicum , o f Spaanfche Ganz,ebloem met Bladeren van «efteid Madelieven. V I . M arinum L usitanicum , o f Por-
l ° r en* tugafche Zee-ganz,ebloem; ook wel genoemd C r ith -
.^U»i MARlNUM,vo f CRETA MARINA FLORE LUTEO,
<;at ls-> Zee-crithmum, o f Zee-creta met een geele
Bloem. V I I . C hrysanthemum A fricanum re-
ï Ens, o f Africaanfche kleyne kruypende Ganz.ebloem,
niet langer dan eene Zomer in het leeven blijvende; en
meer andere. Alle zijn ze gantfehelijk niet van de zelve
Bouwing en. Waarneeming.
Zij beminnen een gemeene, zandige grond , met Grond,
twee-jarige Koeyemift voorzien : een opene, luchtige
plaats, en matige vochtigheyd. Geven in den Herfft'
volkomen rijp Z aad, en vergaan daar mee. Móeten Aanwin-
derhalven in ieder Voorjaar, met een waflende Maan n*n^’
van Adaert, op nieuws, niet diep, gezayd zijn.
• Het C h r y s a n t h em u m b e l l id i s f o l io H is p a - Ganze-
n ic u m , o’f 1 Ganz.ebloem met Bladeren van Adadelie- ^oem uy*:
ven uyt Spaanje, vergaat niet zoo haaft ; maar- ver- nSe^Bla-
draagd feilt Vorft; bloeyd de tweede Zomer, geeft rijp deren van
Z a a d , en verfterft daar meê. Moet derhalven op Madelie-
de genoemde t ijd , en met de gemeldde Maan, weer ven’
op nieuws gezayd zijn: alhoewel ook het neergevallene
Zaad dikmaal van zelfs genoeg opflaat en te voor-
fchijn komt.
Het C h r y s a n t h em u m p e r e g r in u m * o f V iR - Virgini-
GiNiANUM m a ju S f l o r e l u t e o j vreemde, of Vir- aanlche
giniaanfche groote Ganz>ebloem van een geele verwe, Ganze-
blijft lange jaren in het leeven. Is hard van aart. Ver- bloem,
draagd’alle ongeleegentheeden van Winter en Zomer.
Brengd voort, ieder jaar, op een gantfeh hooge Steel,
■ hare Bloemen, maar noyt in deeze Geweften eenig rijp
Zaad. Kan echter genoegzaam vermeenigvuldigd worden
door har tjonge Worteltjens, welke men met een
waflende Maan in April van de oude afneemt , en
.verplant.
■ Het C h r y s a n t h em u m m a r in u m L u s it a n ic u m Portugal-
f l o r e Lu t e o , o f Portugalfche geele Zee-ganzebloem*, Lbe J^ele
blijft eenige jaren in het leeven. Is teeder van aart. ze_bioëm;
Bemind een gemeene aarde, met oude Paerdemift en
veel Duyn-zand vermengd. Geeft wel jaarlijks een
fchoone Bloem; maar zelden, ten zij met goede Zomers
, volkomen Zaad. Kan op geenerley wijze de Waarnce-
■ koude der Winter verdragen. Word derhalven met een ming.
waflende Maan van A p r il, ruym een ftroobreedte diep
•in een Pot gezayd zijnde, in den Herfft vöor veel koude
reegenen wel gewagt: in O Bob er binnens huys gefield
; met flegts een weynig Water onderhouden ,
wijl zé door wat te veel lichtelijk vergaat; en niét voor
in het begin van A p r il, o f in het laatfte van Adaert,
met een zoete reegen'weer-buyten gebragt, doch voorzichtig
bewaard voor koude nagten, Water, en
fchrale winden.
K R A C H T E N .
Gwarm
en Durant.
Herb, fui
Wijn g e - f i 'F U :
Anz,ebloem , o f Chryfanthemum ,
droog van aart.
D e Bladeren, Bloemen én Zaad i:
ko okt, en daar van gedronken , geneeft de geene die c.f 78.
met de Geelzucht beladen z ijn ; en drijft het Gra-
veel af.
De Bladeren worden ook wel in een Salade, ofMoefc
je gegeeten, om een open Ligchaam te maken.
CV HOOFDS TUK.
C A M I L L E.
iL k genoeg bekend, word in het Nee- Verfchey-
9 derlandfch dus genoemd. In het La- de uamcn’
tijn C amomil la, o f C hamasmelum:
in het Hoogduytfch C amillen : in ’t
Franfch C amomille; en in het Italiaanfch
C amomilla.
Hier van zijn mij in haren aart bekend geworden Verfchey-
eenige bijzondere en aangename foorten; namentlijk: dene aan"
I. C hamjEmelum v u lg a r e , o f gemeene Camille. fQorten t
II.' Sy l v e st r e , o f wilde Camid, in het Latijn ook hier tot
genoemd C o tula, en L eucanthemum : in 't-Hoog-, zeeyeain
D d z duytfch