Het Zap, geparft uyt de Bladeren,geheeft de zwee-
rende O oren, daar in gedaan zijnde.
. . De Bladeren , of de Wortelen , in water gezoden ;
f.u c. 10;. een weynig daar van met, Honig vermengd, en daar
mee gewaflchen , doet het Hayr groeyen. Is dienftig
teegens de Melaatshcyd, de Krauwagte, en de Bleynen
des Monds. ’t Zelve, Water met Edik vermengd , verdrijft de
gezwollenheyd van de M ilt* '
Met het Zap van de Wortel gegorgeld , geneeft de
zwellende gebreefcen der Keel. De Wortel gedroogd, en ftPoeder daar van geftroyd
in vuyle, ftmkende wonden,rtjöi^ft. en droogcfze; verteerd
ook het overvloedige en onzuyvere vleefch in de
Zelve, en bèvoorderd de geneezing.
Het Zaad gefloten, met Honig vermengd, en zoo
gebruykt, is dienftig voor een verkonde, enge Borfi.
CCLXXV H O O F D S T U K .
JUCA uyt AMERICA.
* S een beziens-waardig Gewas, werd in
*t Neederlandfch dus genoemd : in het
, ofHYU CA CANADAI
n a , G l o r i o s a , of A m e r i c a n a , 'om dat ze, eerft van uyt de Nieuwe
reld, of Wejl-Indien, in de Gewe-
ften van Europa is overgebragt. Bij de Indianen draagd
ze de naam van M a n d i b a , M a n y b a , M a n -
d i o c a , en M a n y o c . De Hoogduytfcbe zeggen
J ü c k e .
Vier on- Hier van zijn mij in haren aart bekend geworden vier
dêrfchey- onderfcheydene foorten; te weeten:
denefoor- J. J u c a g l o r i o s a , of gemeene Americaanfche
f“ * Juca. II. J u c a A m e r i c a n a F i l a m e n t o s a ; in
Bladeren de andere wel gelijk , doch aan beyde de zijden
zeer aardig met lange draden , eeven als of ft hayr
uyt een Paerdeftaart was, zeer vermakelijk vercierd :
waarom ze dan ook , mijhs oprdeels, met regt de gemelde
naam van Juca filamentofa, of dradige, gedraad-
de Juca , mag voeren. J a c o b T r e d e s Ca n t , een
Engelfchman, en Burger binnen Londen, heeft ze zelfs
in ft jaar 1648. uyt de Barbados mee gebragt, en’er
een van aan mij overgezonden : doch vermits ze aan de
Wortel verrot was, heb ik ze ook niet lang konnen behouden.
III. J u c a B r a s i l i a n a s t e l l a t p m u -
CRONATO f o l i o , of Juca ujt Brazilièh met een puntig
Blad, Stars-wïjzegefield. IV. J u c a A m e r i c a -
n a o r t u s i f o l i a , of Americaanfche Juca met voor
fiompe , Stars-wijs gevormde Bladeren \ groeyen de in
Niessw-Spaanje , en in de meefte Caribifche Eylanden ,
als, Martinico, Domingo, Cuba, Chriftoffel, en meer
andere. Niet alle zijn ze van de zelve Bouwing en Waar-
neemingf
Gemeene _De JuteA GLORIOSA , E T A m e r i c a n a F IL A -
Amerï- m e n t o s a , oïgemeene Juca uyt America, en Ameri-
caanfche caanfche Juca met draden, brengen uyt hare bruyn-
met dra- ro°de, van binnen witte , dikke knobbel-wortel Blade-
den. ren voort, op de wijze van de Aloë. Van aart en ver-
we zijn ze gelijk die van G l a d i o l u s , of het Zwaard-
kruyd: tweevoeten, of daar ontrent, lang; twee, en
ook wel meer vingeren breed : hard, vaft; ftijf uyt
ftaande; van binnen hol, van buyten uytwaarts rondachtig
gedrayd; voorzien met eenige Ruggen, als vouwen.
, Eyndigen voor in een kort, rond, -vaft, regt-
uyt-ftaande, en Caftanien-bruyn fteekend punt.
Vat voor Zij beminnen een goede, gemeene, zandige, matig
een grond rnet twee-jarige Paerdemift , een weynig een-jarige
aen.emm" Hoendcrdrek , en niet te veel Veen-aarde , wel door
malkander gemengd en bearbeyd , voorziene grond ;
een warme , genoeg ter Zon geleegene plaats, en matige
vochtigheyd.
ßbdci
Zijn wel tamelijk hard van natuur ; maar konnen Hoe inde
echter, buyten ftaande, de fterke koude en Korft onzer Winter
Landen in de Winter-tijd niet verdragen. Werden der- Waar te
halven , met een wallende Maan van Apr il in Potten nccmen*
geplant zijnde, met den aanvang van Ottober binnens
huys gebragt; gefteld op een luchtige plaats, daar of
gedurig, of alleenlijk bij vriezend weer in gevuurd
werd; en , zoo lang ze hier ftaan , onderhouden met
weynig lauw-gemaakt Reegen-water. Ontrent half,
April zet men ze weer buyten, met een zoete lucht en
Reegen, om daar de Zonne-ftralen te genieten.
In deeze Geweften krijgen ze noyt eenig Zaad. Aan eene
Brengen echter gemeenelijk om het tweède jaar eenige Plant 364.
honderden van Bloemen te gelijk op eenmaal voort uyt ®*ocn)cn
hare voomaamfte Hert-fcheuf, ft welk mij Anno 1648.tc
en meer andere volgende jaren gebeurd is. Op dien
tijd heb ik , voor de eerfte maal,, uyt eene Plant, in
mijnen Thuyn groeyende, gezien driehonderd vierentzefiig
Bloemen , grijs- en wit-verwig , doch zonder eenige
reuk. Zij hangen aan bruyn-roode Steelen ; en doen
haar van onder op , gelijk de Fr it il l a r ia , of Kievitsbloem.
De minfte der zelve kan de grootte van een
Hoender-ey ophalen, ofbekleeden.
Afgevallen zijnde, werd hare roode Steel, ontrent Wat het
derdehalve Maat-voet, wat meer of minder, hoog op- voor een
wallende, als ze nu geheelverdord is, voor, of in de | e!ceScnt*
Winter afgefneeden. Dan maakt de Plant (welke uyt deeze
eygener aart lange jaren in ’t leeven blijven, en zeer oud Plant
werden kan) in de volgende Zomer weer een nieuw^ec^*
H e r t; ft welk in ft jaar daar na op nieuws, als te voo-
ren , veelvoudige Bloemen voortbrengd.
In onze Landen werden ze alleenlijk aangewonnen Aanwin-
door hare bij de oude uytlopende , en van zelfs Blade- ring. j
ren krijgende jongen; of dikke knobbel-wortelen, noch
geen Bladeren gefchoten hebbende ; welke men met
een volle Maan in April of May afbreekt, en in Potten
verplant. Met’er tijd fchieten ze u y t, en groeyen
yport.
De [ u c a B r a s i l i a n a , e t A m e r i c a n a s t e l - jucaüyt
l a t a , of Juca uyt Braz.il, en uyt America met Stars- Brazü. ea
wijze gefielde Bladeren, zijn veel teederder van natuur.“^ mc* I
Konnen de koude dee2er Landen, hoe warm ook gezet,
en zonder , eenige vochtigheyd onderhouden , niet langer
dan eene Winter uytftaan.
Zij beminnen uyt eygener aart een zandige en altijd Grond,
drooge aarde. Konnen niet verplant , noch ook in
deeze Geweften vermeenigvuldigd werden; vermits de
Wortel, uyt de aarde opgenomen, terftond verderft:
En niet anders als hier door kan men ze aanwinnen.
Zelfs in hare geboorte-plaats duurd ze niet langer als
drie jaren.
De B r A s i LIANA, of Braziliaanfche, waft uyt ey- Braziliaan- \ gener aart in haar geboorte-land ter hoogte van zes, fdw Juca* i
zeeven , en ook agt voeten op. De Stam is ruym een
, duym dik; bruyn-verwig, van binnen grijs-wit; met Stam,
veele knobbelen begaafd , houtachtig, en boven verdeeld
in veele Takjens; waar aan de Bladeren gemeene- Bladeren,
lijk neerwaarts hangen, gefcheyden in drie, vier, vijf,
zes, en zeeven deelen, wat dikachtig van aart,een vinger,
wat min of meer, lang; in ’t midden een duym,
of daar ontrent, breed; voor fpits toegaande, en van
binnen met eenige kleyne dwars-adertjens , voort- -
komende uyt een regt-doorlópende groote , voor-
U yt het bovenfte komen te voorfchijn bleek-geele Bloemen,
Bloemen, gedeeld in vijf Bladertjens, van binnen vercierd
met veele geele draadjens. Hare Wortel is wel twee of drie voeten lang; een wortel,
beeDn ed iAk, en witachfig van verwe. mericana , of Juca uyt America, fehlet Ameri-
uyt zijne dikke, witachtige, of ook wel roode Wortel, caanc
een krom en bros hout, beladen met veele knobbelen,
niet meer als vijf, of ten hoogften zes voeten hoog op.
Staat niet regt na boven , maar buygd zich van naturen
Geen Bloemen
offtaad.
MijL Rer. ■ Nat. Br af.
I, lit.i.c.ó.
Ch. Koche- K f v
MfJ.
neerwaarts, en verdeeld zich iri fcommige grijze Tak:
jens, waar aan de Bladeren, onördentlijk gefteld, zoo
wel op- als neerwaarts gekeerd , gezien werden, aan
lange Steelt jens: in *t ronde meerder als de voorgaande,
ook in vijf, zes, zeeven en agt dikachtige en ftijf ftaande
deelen van malkander gefcheyden ; ieder eer| goede
vinger lang, een duym breed; aangenaam-groen-ver-
wig; voor alderbreedft, en gelijk als drie-hoekig ftomp,
echter met een kleyne punt, toegaande;' en in *t midden
fïegts met een regt-doorgaande Rugge, doch geen
eAedneigr en, voorzien. Geeft geene Bloemen , veel min Zaad.
K R A C H T E N .
A L de Soorten van dit aardig Gewas, rauw gegee-
ten, zijn vergiftigend, en doodelijk. Gekookt,
of gedroogd , verliezen ze wel hare quaadaardig-
heyd , doch werden echter van geene Chriftenen in de
Geneeskonft gebruykt. De Inwoners der Nieuwe Wereld
daar teegens, de zelve gebraden , of gezoden , en
tot Poeder, of Meel, gebragt hebbende , bakken*er
Koek jens van , welke haar dienen in plaats van Broöd :
en waar bij ze haar leeven onderhouden. Dit Brood
noemen de Braz,ilianen Kipeba ; de mgeboorne Indianen
van andere Geweften Gajfave, of Cajavi; de Por-
tugeez.en Farinha.
O o t maken ze van het Meel deezer Wortelen een
Brij, of P a t , en van het uytgeparftte Zap een Syroop,
neevens andere dingen ; welke ze gebruyken teegens
Ter g if , oude vuyle Gezwellen, Koortzen, Roode loop ,
Teering, ^ en diergelijke qualen : ook, om een ver-
moeyd Ligchaam weer te verfterken.
Het Zap deezer Wortelen, varfch uytgeparft, is van
naturen zeer koud. Inwendig ingenomen , dood zeer
fchielijk beyde Menfchen en Beeften. Doch als ’t vierentwintig
uren lang geftaan heeft, verliefd het al zijhe
quaadaardigheyd, en werd, niet zonder groote verwondering,
onfehadelijk bevonden; dan ook gebruykt,
*tzij tot fpijs, of tot Geneesmiddelen.
[ WatGeng- I beris.
CCLXXVI H O O F D S T U K. G E N G E B E R.
s^^S aJkM glt is niet anders dan de Wortel eener
~ Plant, groeyende niet meer als ander-
J halve of twee voeten hoogte boven de
"aarde ; waar van de Bladeren donkergroen
, ontrent een voet lang , ëen
► goede duym breed zijn, en op de wijze
van ’t Riet voortkomen ; bij veele
genoeg bekend. Werd in ’t Neederlandfch dus ; doch
ook van zommige GeNgèar , Gember, en Gym-
ber genoemd : in *t Latijn Zinziber , of Z ingi-
ber : in ’t Hoogduytfch Ingber of Ingwer : in ’t
Franjch Gingenbre , of G ingembRe , in ’t Italiaan
fth Gengevo.
Deeze Plant is in onze Neederlandjche Geweften zeer
raar ,■ en wil hier ook niet wel aarden , weegens hare
teederheyd. Bemind een zandige , goede aarde, met
een weynig twee-jarige Paerdemift, ’tMol uyt verdor-
vene Boomen, en een-jarige Hoenderdrek genoegzaam
doormengd : een zeer warme plaats, befchut voor alle
koude O ofte- en Noorde-winden: weynig, of geen wa-
(c°e Wa*rter* Moet, Zelfs in *t midden van de Zomer, voor
' Veele Reegenen gedekt; in de Hcrfft droog gehouden;
dan binnens huys op een warme plaats , waar in gedurig
werd gevuurd, gefteld zijn. Ook moet dit al vroeg
gefchieden , in ’t midden of in ’t eynd van September.
Gedurende de Winter mag men ze gantfchlijk geen
gveonc hytoigohr etyedeg geenesv en : haar ook niet weer buyten brenMay.
Grond.
Is Van nattlfén zulk een vyand Van de koude ■ Vochtig- Bezwaar-
heyd deezer Landen , dat men haar verdorven vind eer* lijk te hou-
men er eens op denkt. Tér dier oorzaak valt ze zeer dcn-
bezwaarlijk een jaar of twee te doenö verblijven; ten zij
°vpu lddiég gbeehwoaoairdde. wijze wél droog gehouden s cn, zor6gDeeze
Cehgber-pUm is bij mij in ‘t Jaar iS ji. doot Hoe opg*
bver-gezonden Zaad, met een waffendé Maan van May que'Vt,
in een Pot. niet boven een Stroo-breedte diep, gelegd; U),t ccn
de aarde aanbevoJen : en A mo r g e , , door een groene S
m Molen ïn-geVulndéne groot e Wortel, uyt Portugal Wartel,
ontiangen , voorrgekomen. Dieb zelven ‘Zomer isze
met zijne teedere, fmalle^ voor fpitsze, regt-opfiaande,
die van de /ré o f’t Zoniet zeer ongelijk zijnde bladen^
opgewaflen ter. hoogte van meer dan een Maat-voet.
Op de nu voörgeftelde wijze waargenomen zijnde, bleef
rl gjheele Winter groen , en tooide, aan de . curieufe
Liefhebbers op het tweede jaar een witte Bloem, met
groot, en fobèr van geftalte. Deeze vergaan en afgevallen
zijnde, verliet ook de Pltmt korts daar na hare
taea nvgaenn a’tm lee egvreone nbheeroyodf',d .en wierd eyndelijk door flauwDe
andere., uyt Zaad Opgekomen, bleef gantfeh en u7f
teeder,en fchoot nauwelijks ter hoogte van een vinger- Zaa1’ ooi:
lengte op. Wierd ook, door een weynig te veel ge-
noten water', in ’t begin van A«gKf lM bleek-verwig,
en Verging, ter oorzaak van hare teedere aangeftokené
Wortel; onaangezien zij gedurig met hare Pot ( gelijk
ook aan d t Wortel wierd gedaan) van de eene warme
Paerdemift in de andere gefteld , en gedurig met Glazen
overdekt was geweeft. Waar teegensMe gemelde
Wortel, op zulk een Wijs waargenomen , tot eén 2oö
veel meerder hoogte quam op te fchieten.
K R A C H T E N .
Wortelen Van^ Gengber, öf Zinroiber , *t Zij RsfióJ, 1. 1.
hdirtozio:g, t zij geconfijt, wérden gehouden voor ■ ve--r-d-r-ooge—nde tot - i den derden Grai>d. ■ tap. ,9o.‘
In Spijzen gebruykt, zijnze voor de Menfchen zeer lufislib- dienftig, om alle koude ■ vochtigheeden te vetteeren. Ver-
fterken een Zwakke , vérkoude Maag; de Gtheugenis; si^pMtd. ’t Ge*,igt; openen een verftopte Leever: maken eetens- ttgo.otl.
lujl : ftillen de Buykloop : ftrijden teegens ’t Vergif: j f ö S Ê j ï
verwekken luftr tot 't echte werk.: verdrijven de Win- ihTemp.'
den: verwarmen de Moeder : doen de Vrouwen veel Simp. tap.
M e lk jn hare Borften krijgen; en'zijn zeer bequaam tot
vermeerdering des Zaads.
Met Anijs in Wijn gezoden , en daar van eeh Wey-
n%, met Zuyker vermengd, ingenomen, iszeerdien-
ft'g teegens den Hoeft, en een verkonde Borfi. Maakt
ook rijp de tape Fluymen , zoo dat men de zelve ligte-
lijk kan uytwerpen.
Ondertulfchen , Gengber te veel gebruykt, is fcha-
delijk voor galachtige en hitzige Lieden ; wantze ont-
fteekt het ingewand door hare verwarmende kragt.
In roode Wijn gekookt, en dan de zelve warm in
de mond gehouden, ftild de Tandpijn.
CCLXXVII H O O F D S T U K .
J O B S T R A N E N .
P *t Neederlandfch dus genoemd : in Naaien«
g *t Latijn LachRyma J obi , of oók
^ LachrYma Christi, om dat haar
Zaad aardig de gedaante van Tranen eg Vertoond; anders Lithospermum
S mAjus : in ft Franfch Lärmes d e
nostre Dame, of in ft Neederlandfch onzer Lieve
Krouwen Tranen : in ft Hoogduytfch Hiobs Zeher :
in ft Italiaanfth La grime Bi Giobbe.
T t 3 p it