C C C C X L h o o f d s t u k .
veranderlijke
foor
In W ijn g ezoden , en daar van g ed ron ken; o f h et Lu fit. I ».
uytg eparftte Z ap der Steelen en Bladeren met W ijn in-
genomen , is aangenaam v o o r een heete en q u alijk -ge - c u4>’ ' '
ïtelde M a a g ; o o k v o o r een h itzig e L e eve r; | en d oed
w e l wateren. Is go ed teegens Vergif > de Nieren-ftcen5
de G e e lzucht, een benauwde B o r f l: _ v erw e k t in der
vrouwen Borften v e e l, en te g elijk g o e d , g e zo n d Zog»
V e ro o rza ak t de barende een lichten arbeyd. D o e d het
Braken, en allerley Buykloop ophouden. V e rd rijft o o k
de Koudepis.
D e Bladeren g eftoten , en o p heete gezwellen ge-
le g t , verkoelen de zelv e. In W a te r g ezoden', en to t
een Salade g eg e e ten, in plaats van E n d iv ie , z ijn zeer
gezond .
H e t Z ap met C o t to e n g ele g t op ' de heete g ebree- Diof c'
ken van h et Fondament, en anderer heymelijks Lee- c‘ 1
d e n , verzach t de pijn , en neemt’er de brand van
w e ch .
Soorten,
Aanwin*
ning.
Langleevcnde
foorten.
Aanwinning*
Gal. HL'
Simp.fac
HAZENSALADE.
N h et Neederlandfch niet alleen d u s ,
maar o o k G a n z e n d i s t e l , K o n y -
n e n k r u y d , en M e l k w e y e genoemd.
W o r d in het L a tijn geheeten So n -
■ js , B r a s s ic a L e p o r in A , en ;
' L a c t u c a L e p o r in a c in het Hoog*
duytfch H a s e n k o h l , en G a n s z d i s t e l : in ’t Franfch
P a l a is d e Eievre , L e is ser o n , en L a ig t e r o n j
in \ Italiaanfch So n c o , C i c e r b i t a , C r e s p ig n o ,
en H e r ba C h e g i t t a l a t t e ..
H ier van zijn mij in haren aart b ekend gewo rden ee-
nige veranderlijke fo o r ten , te weeten i
I . SoNGHüs LjEv i s v u l g a r i s , o f gemeene^ g la d d
e , flegte Haz*enfalade. I I . V u l g a r i s a s p e r a , ge-
tneene rouwe , o f fieekende Hazïenfalade. I I I . H ie -
r a c i t e s m a jo r , f iv e A r b o r e s c e n s , groote, o ( t o t
een Boom opwajfende Haz^enfalade, met Bladeren van
Havikskruyd. I V . H ie r a c i t e s m in o r , o f kleyne
Haz,cnfalade , met Bladeren v an Havikskruyd. V .
H ie r a c i t e s m in o r L u s i t a n ic u s , o f kleyne Por-
tugalfche Hazenfa lade met Bladeren v an H avikskruyd,
V I . A s p e r a f o l i is d e n t i s l e o n i s , o f
rouwe Haz.enfalade met Bladeren v an Papenkruyd.
V I I . S o n c h u s A f r i c a n u s , q{ Africaanfche Haz.enfa
lad e . ■ N ie t a lle ' z ijn ze van eenerley Bouwing en
Waarneeming.
Z i j beminnen, meeft al te z am en een g o e d e , gemee-
n e , z o o w e l zandige als andere, d o ch w elgemeftte aard
e : immers zo o veel een fchad uw achtig e , als een lu ch t
ig e , w e l ter Z o n geleegeneplaats, en veel v o ch tig h e y d .
G e e v en niet alle vo lk omen rijp Z a ad .
H e t So n c h u s l ^e v i s v u l g a r i s , o£ gemeene, flegte
H a z en fa lad e : V u l g a r i s a s p e r a , o f gemeene
e rouwe Haz.enfalade : A s p e r a f o l i i s d e n t i s l e o n
i s , o f rouwe Haz>enfalade, met Bladeren van Papenkruyd.
H ie r a c i t e s m in o r L u s i t a n ic u s , o f kleyne
Haz,enfalade uyt Portuga l ; en So n c h u s A f r i -
'c a n u s , o f Africaanfche H a z en fa lad e , b lijven niet
langer dan eene Zomer in *t leeven. G eev en in den
H e r jf t vo lk omen rijp Z a a d , en vergaan dan d o o r een
k leyne Vorfl.
W o rd e n derhalven met een wallende Maan van
M a e r t [ d e S o n c h u s A f r ic a n u s , en m in o r L u s
i t a n ic u s , o f A fric a anfche , en kleyne Portugalfche
Haz.enfalade in de Maand A p r il, en op een v ee l warmer
plaats als de andere] ieder Voorjaar weer op nieuws,
niet diep g ezayd . D o c h komen o o k ( uytg ezonderd
d e laatft-genoemde tw e e ) genoeg van zelfs op u y t het
neergevallene Z a a d . H ier d o o r k onn enze alleenlijk
aangewonnen en vermeenigvuldigd w orden.
HetS oN CH U s H ie r a c i t e s a r b o r e s c e n s , o f boomachtig
H a z en fa lad e , met Bladeren van Havikskruyd;
en H ie r a c i t e s m in o r , o f kleyne Hazenfalade met
Havikskruyd-bladeren , vergaan niet z o o h a a ft , maar
worden v an naturen o u d . G e ev en niet anders als met
zeer go ede Zomers eenig rijp Z a ad . Verdragen ged
u ld ig allerley ongeleegentheeden der Winter. V e r liezen
teegens de aankomft der zelve hare Bladeren.
W o rd e n vermeenigvuldigd d oor haar Z a a d ; en dan oo k
n o c h g enoegzaam aangewonnen d o o r hare aangewaflene
jonge Scheuten; we lke men met een wallende Maan in
A p r il van de oude afn eemt, en verplant.
K R A C H T E N .
L de foorten van Haz,enfalade, in het Latijn
Sonchus, zijn k o u d en d ro o g ; o o k wat te zamen-
1 trekkende van aart: d o ch g ed ro o gd z ijn d e , een
w e yn ig warm.
C C C C X L I H O O F D S T K . S M Y R N I U M
van C A N D Ï E N .
;U s in het Neederlandfch g en o em d , Namen;
w o rd in h et L a tijn geheeten Sm y r -
n iu m C r e t i c u m , P e t r o s è l in u m
c i L i c i iE , en H i p p o s e l in u m A -
g r e s t e : in h et Franfch Sm y r n iu m
d e C a n d ie : in ’ t Italiaanfch Sm ir -
n io , en M a c e r o n e .
D e e z e P la n t bemind v an naturen een zandige r g e - Grondr!
meene, d o ch w elgemeftte g ro n d : immers z o o zeer een
o p e n e , v r i j e , als een fchaduwachtig e plaats; en veel
W a te r. B li jf t eenige jaren in *t leeven. G e e f t g e meenelijk
ieder Z ome r vo lk om en rijp Z a a d . Ver-Zaad*
draagd fe lle Vorfl, en andere ongeleegentheeden der
W inte r, zonder fchade. V e rh e ft v o o r «den He rffl haar
L o o f , d o ch w o rd in de Maand M a e r t w e er groen.
W o rd vermeenigvuldigd d o o r haar Z a a d ; ’t w e lk Aanwinu
m e t een walfende Maan van September o f Februarius mn2*
( indien dan de g rond open en onbevroren i s ) niet
b o v en een halve v in g e r breedte d iep , o p een fch ad uw achtig
e plaats in de aarde mo et g ele g t z ijn. Maar dan
o o k n o ch aangewonnen d o o r hare aangegroeyde jonge
Bolletjens', w e lke men in Auguflus mag opneemen, v an
de oude fch e yd en , en terftond weer in zetten. Z om tijd s
komen ze van zelfs o v e rv lo ed ig g en o eg v o o r t d o o r h et
neergevallene Z a a d .
K R A C H T E N .
t Myrnium van Candien , in h et L a tijn Smyrnium Aart.
t Creticum, is verwarmende en v erdrogende van aart,
f to t in den tweeden graad.
D e geheele P lan t in W ijn g e k o o k t , en daar van een Diofc. l
R o em e r tje gedronken , o f h et Poeder der g edro o gde * ^
Bladeren en Wortelen met W ijn in g en om en , ftild de ï i , c.\oé.
Buykfoop. Is g o ed teegens de beeten en Jleeken der Slangen
■, en anderer giftige Dieren. V e r za ch t een verouderde
Hoefly en een benauwde Borfi. G en e eft de Koudepis,
en d oed gemakkelijk w a te r loffen.
’ t Z a a d , zijnde warm en d ro o g to t in den derden Galen. Uil
g raad, g ed ro o g d , g e fto ten , en m e t W ijn ingenomen,
v erzacht de fm e r t der Heupen : verdrijft de opblazing Methj
v an de M a a g : verw ek t de Maandjlonden der V ro uw en : Mei. .
d o ed zweeten: is dienftig v o o r de Waterzuchtige .- opend
de verftoptheyd der M i l t , N ie re n , en Blaas: d r ijft u y t
d e Nageboorte, en de doode Vrucht.
D e Wortelen g e fto ten , en van b u y ten op g e le g t, g e-
neezen de wonden: doen d e hardigheeden, hitzAgever- | | | ‘^ g #
gaderingen, en varjfchegezwellen fch e y d e n , en vergaan.
A C C C C X L I I
Namen.
Grónd»
Aanwinn
in g .
Aart.
Lobei. 1. 1.
fol. 901.
Diofc. /. 4.
c.pS.
Galen■ lib.
Simp. 6.
Trag. 1 .1,
Namen;
zondere
aardige
foorten.
Grond.
CCCCXLII HO O F D S T U K . F l E K R U Y D
■
F F y k r u y d , van cen ieder in het
Neederlandfch d u s , en j mijns weetens>
met^geenen anderen naam g en o em d ;
v a n ' t w o o rd S opHiE . W o r d in, h et
L a tijn geheeten So p h i a , o f o o k S e-
k i p h iu m G e r m a n ic u m .: in ’ t H o oidupfch W e l s a -
MEN, en SOPHIENKRUYD.
Bemind van naturen een zandig e , g em e ene , z o o wel
go ede als fle g te , 'g eme ftte als o n g em e ftte , vo ch tig e als
dro o g e g ro n d : immers z o o zeer een op ene, v r ije , als
een d o n k e r e , fch aduwachtige p la a ts : veel W a te r , en
p o k w e yn ig v o ch tig h e y d .
B li jf t niet meer dan eene Zomer in ’ t leeven. G e e ft
v o o r de Winter v olkomen rijp Z a a d , en'vergaat, dan
van zelfs. W o r d derhalven ieder Voorjaar, met een
walfende Maan van M a e r t , weer op nieuws g e z a y d ,
niet diep in de aarde g ele g t. K om t o o k , daa r’t eens g e-
ftaan h e e ft , o y erv lo edig g en oeg van zelfs v o o r t d o o r ’t
u y t g e v a lle n e ^W . - en kan deezer wijs genoegzaam ver-
meenigvuldigd worden.
K R A C H T E N .
Flek ru y d , in ’ t La tijn Sophia. is v erdro g en de, verwarmende
en te zamentrekkende van aa rt, ecven-
we l niet zonder eenige verkoeling .
D e Bladeren g e flo te n ; o o k ’ t uytg eparftte Z ap der
z e lv e , g ele g t op Wonden, K an k e r, q u a d e , loopende
aoeeren, en oude zjuicercn , z u y veren en g en èe zenze :
delgelijks o o k de Beenbreuken van Menfchen en B e e -
ften . '
H e t Z a a d g e f to ten , en met ro od e W ijn , ö f g e-
ftaald W a t e r , ingenomen , ftilt haaftelijk de Bloed-
^ a n g , o f roode- , defgelijks de Bnjkloop. ’ t Zelve
met w itte Wijn g e b m y k t , geneeft allerley inwendige
cjuetz,uren, v eroorzaakt d o o r vallen o f flo ten .
H e t z elv e Z a a d , o f o o k het Kruyd, in W ijn gezoden
, en ’ s morgens nuchteren , drie dagen achter
malkander , een R o em e r daar van gedronken , dood
d e Wormen.
C C C C X L I I I H O O F D S T U K , STACHYSKRUYD
■ I e t alleen dus in het Neederlandfch s
d o o r n genoemd. W o r d in h tv L atijn
geheeten St a c h y s : in 't Hoog-
duytfch R ie c h e n d e r A n d o r n : in
het Franfch Sa u g b Sa u v a g e ; en in
h e t Italiaanfch S t a g h i ,, o f o o k S a l v ia Sa l v a -
TICA.
H ie r vah zijn mij in haren aart bekend gewo rden drie
bijzondere aardige fo o r ten ; a ls :
I . St a c h y s v è r a D io s Co r id i s , o f oprtgt S ta -
chyskrnyd v an D io s c o r id e s . I I . L a n o o in o s a H i -
s p a n i c a , o f Spaanfche riekende Ztndoorn met wolachtige
Bladeren. I I I , St a c h y s s p in o s a C l u s i i , o f
doórnachtig Stachyskruyd, van de geleerde Heer C a -
r o l u s C l u s iü s . N ie t alle z ijn z e van dc zelv e Bouwing
en Waarneeming.
Z i j beminnen u y t e y g en é r aart een g o ede , gemee-
p e , zandige aa rde, doormengd met een w e yn ig tweejarige
Paerdemift : een w a rm e , v r ije , w e l ter Zon geleegene
plaats, en niet veel W a te r. G eev en gemeenelijk
v o lk omen rijp Z a ad .
H e t St a c h y s v e r a D io s c o r id i s j ö f opregt Omegt
Stachyskruyd van P b d a c iu s D io s c o r id e s , b lijft nier Stachys-
langer dan eene Zomer in ’ t leeven. W o rd met een W
waffende Maan van u ip ril in een P o t , niet boVen een de” 1“ “ '
ftroobreedte d iep , g e z a y d ; en, opgekomen z ijn d e , niet
verplant. Kan niet v eel vo ch tighe yd verdragen. Bloeyd
w e l genoegzaam in deeze onze G ew e fte n , maar k r ijg t
zelden, ten z ij zeer warm g e z e t , en dan no ch alleenlijk
bij góede Zomers, vo lk omen rijp Z a a d .
H e t St a c h y s l a n u g in o s a H i s p a n i c a , o f Spaan- Spaanfcte
fche riekende A ndoorn, niet ruyge Bladeren, is hard riekende
van aart. Kan niet veel W a te r verdragen; maar w e l, A“ door" '
b u y ten b lijv en d e , d e kgude en alle ongeleegentheeden
der W inte r,. zónder fchade,. G e e ft ,' de tweede Zomer,
v olkomen rijp Z a a d , en vergaat daar meê. W o rd der-
h alven, ter voofgenoemder t ijd , op nieuws , niet diep,
weer in de aarde g ezayd. K om t o o k w e l', d o o r h et
neergevallene Z a a d , van zelfs genoeg v o o r t ter
plaats .daar ze geftaan heeft. H ier do o r kan deeze
fo o r t bequamelijk aangtivonnen en vermeenigvuldigd
worden* ' 6
H e t St a c h y s s p in o s a C l u s i i , o f ,Stachyskruyd StacSy,-
met doornen van C a-r o lu s C l u s iü s , is .veel teederder W “
van aart. W o rd met de zelve Maan van A p r il in een
P o t , met diep, g e z a y d ; met matige v o ch tig h e y d on- Ctafiiis.,
derhoudèn : z o o v o o r koude Herfjlreegenen > als vo o r
Vorfl nauw g ew a g t ; .inf t begin van Ottober binnens
h u y s g eb rag t, op een plaats, welke lang d e L u c h t , maar
w ê yn ig ïv u u r g en iet; gefteld b u yten alle to ch ten ; gedurende
de Winter droog gehouden ; en niet v o o r
in ’ t laatfte van M a e r t , q f ’t begin van A p r i l , n a 'g e -
leeg entheyd van de bequaamheyd o f onbequaamheyd
des t ijd s , met een aangename L u c h t en zachte Re eg en
weer b uyten g e z e t : dan noch eevenwel g ew a ch t en g e noegzaam
g ed ek t vo o r koude nagten, hayrigeen fchrale
winden.
K R A C H T E N .
STachyskruydy is verwarmende van aa rt, to t in den Diofc. I. f
derdeh graad; no.
. In W ijn g e k o o k t , eïi daar van een goede R o e -
mer v o l gedronken , doed der V ro uw en Maandflon- / ’
^ » v o o r tk om en ; o o k veel.en gemakkelijk Water lojfen.
D r ijf t u y t de Nageboorte, en de doode Vrucht. D o c h
m o et van .de zwangere Vrouwsperlbonen n iet , o f im mers
zeer ma tig g eb ru y k t w o rd en , om hare Ieevendi-
g e V ru c h t geen fchade re doen.
LU ccecXLiv YSKRU H o o f d s t Y u k D.
. aU s g enoemd in ’t N eederlandfch, w o rd Ramen.
KRAÜT : in h et Franfch H e r e e a u x
Po v il l e u x ; o f A u x P o o l s .f in 'c
Laliaanjch Staeisaak.ia , o f o o k H e r b a p e r i P e-
DOCCHI,
D e ez e P lan t bemind een g o e d e , g em e en e , zandi-Grond,
g e a a r d e , me t genoegzame twee-jarige P a e rdem ift, 1
en een w e yn ig M o l der v errotte Boombladsren do o r-
m e n g t : een warme, v r ije , we l ter Z o n geleegene plaats,
en matige vo ch tighe yd .
B lijft niet langer dan eene Zomer in ’t leeven. G e e f t Hoedanig
in deeze G ew eften , zelfs o o k bij goede Z om e rs , zelden te
volkomen rijp Zaad-, ten zij dan dat het Z a a d in e e lt ren
P o t , ru yn i een ftroobreedte d iep , w o rd g ele g t met een
waffende Maan van Februarius (v erm its het wel v i j f
o f zés weeken in de aarde, b l i j f t , eer het v o o r den • ,
dag k om t ) : eerft binnens h u y s g e z e t; daar na buyten
L i l Ju