Mefties lii
Simp. c. !
Diofc. I.
Tragus
(.fi.
431
*s Winters zoo tecgens een fterke Vorft als veel Ree- 1
gen, met een Pot o f Zeepvaatje gedekt, daar na, als
het gevaar voorbij i s , t’elkens weer ontdekt, beeter
overblijft, ook gewiffer en meerder Bloemen geeft,
als in een Pot gefteld , en binnens huys bewaard
zijnde.
K R A C H T E N .
D E Wortel van L i s , o f Ir is, noch varfch zijnde
,' heeft een verwarmende en verdrogende
kracht, tot in het begin van den vierden graad:
doch gedord zijnde, is ze alleen warm en droog in den
tweeden graad.
Deeze Wortel in Wijn gek o o k t, en daar van ge-
v dronken, o f een Drachma van het Poeder met W ijn ,
anders een o f twee oneen van het Zap met W e y m-
• genomen, is goed voor de Waterzuchtige, de M ilt-
'. zuchtige, en het Graveel. Verwekt de Maandeenden-,
' drijfd u y t de G a l: maakt dun al de dikte > “ W ™
Ilijmerige vochtigheid der Longe. Neemt wech de
Kortademigheyd van de Borft; en geneeft de Hoeft,
met Zuyker vermengd zijnde. .Helpt de geene, die
van giftige Dieren zijn gebeeten; ook de koude, ver-
fiijfd e, verkrompens Leeden; en de zulke die haar Zaad
niet konnen houden; doch dan met Edik vermengd,
en zoo gedronken. Geneeft ook de gebreeken der Moe-
' der , alle Fiftelen, en lopende gaten-, defgelijks verouderde
zwoeren. Drijft uyt de Nageboorte, en doodt
Vrucht: maar zwangere Vróuwen moeten’er zich wel
nauw voor wachten, om bate léeVende Vrucht geen on-
heyl te veroorzaken. Zuyverd en geneeft de Wonden-,
doed gemakkelijk Wateren, en dood de Wormen.
Het Poeder der Wortelen met O ly gemengd; ook
het uytgeparftte Z a p , o f het Poeder der gedroogde
Bladeren, met Wijn ingetiomen, is goed-voor de bee-
ten der dolle Honden; de fmerten der Zeénmven, en
de Crauwagie.
! . D e Wortel in de Mond geknauwd, maakt een goe-
den Adem. Ge confijt, en ’s morgens nuchteren daar
van gegeeten, is zeer goed voor de W aterzuchtige; voor
die van het Graveel worden gequeld ; en die beroerde
- Leeden hebben.
D e zelve Wortel in Wijn-vaten gedaan ( te wee-
ten van de Lis met -witte Bloemen , o f Iris alba
Florentina, welke de welriekendfte en befte van allen
i s ) maakt de Wijn aangenaam van fmaak. In
Bier gedaan, houd het zelve lang g o ed , v a rfch, en
zoet. S
De Oh van Iris maakt de Zcenmven fte rk , daar
meê gewreeven zijnde: is ook goed voor de Spanning
der zelve: voor de fmerten der M ilt , der Moeder, der
Heupen , en Leeden; voor het Pleuris, en het Flere-
z ijn. In de flapen des Hoofds geftreeken, doed wel
fiapen, en droogd de Catarrhen op.
1. -D e Wortel van het Waterlis met geele Bloemen , o f
Iris lutea paluftris, in roode W ijn , o f Water, gezoden,
en daar van ’s morgens een Roemertje gedronken,
ftild de Bloedgang, en allérley Buykloop. Helpt ook de
geene, die Bloedfpomven, o f pijfen.
C X I H -O O F D S T U K . '
STINKENDE LIS.
t O rd in het Neederlandfch niet alleen
, dus, maar ook van veele W andi.uys-
k r uyd genoemd: in het Latijn Spa-
t u l a fgctidA , I ris sy lve stis, o f
t X yKi s : in het Hoogduytfch W an d t -
LEUSZKRAUT, o f WËIiSCH SCHWER-
t e l : in het Franfch G la yeu i .p u a n t ; en in hef Ita-
liaanfch X ir id e , o f Sp a to l a f s t id a .
H ie r v an z ijn mij in haren aart b ekend geworden twee Twefc
veranderlijke fo o r ten ; te w e e ten :‘ ^ zonetere]
I . S p a t v l a f c c t id a f l o r e p a u i d o p u r p u r e o ] ftorten.
o f ftmkende Lis met een blcetepurpure Bloem : en
S p a t u l a f c c t id a f l o r e RUBRO , of'fiinkende Lis
met een aardige roode “Bloem. B e yd e zijn ze van de zelv
e Bouwing en Waarneeming.
Z ij beminnen een g o e d e , zandige , wel-gemeftte Grond,
aa rde: liever een v rije als een fchaduwachtig e plaats,
en veel R e e g en . K onnen g ro o te koude uytftaan. Brengen
, d o ch niet anders als m e t go ede heete Zomers,
Bloemen v o o r t ; en n o y t in deeze k o u d e Landen eenig
vo lk om en rijp Zaad. W o rd e n e chter genoegzaam Aanwin.
vermccnigvuldigd d o o r bare aangegroeyde jonge Wor- m”g.
telen-, w e lke men met een wallende Maan van Maert
o f April v an de oude m o e t afneemen en verplanten.
K R A C H T E N .
S Tinkende Lis , o f Spatula foetida , is warm en
d ro o g in den derden g r a a d , o o k d un van dee-
leri.
D e Bladeren en Wortelen in W ijn g e k o o k t , en daar ep ê jii.1
van gedronken ; o f een Drachma van h et Poeder der
z e lv e , o f o o k h et daar u ytg ep ar ftte Zap, met Wijn y0j. <,j; ~ J
in g en om en , neemt w e ch de v e r fto p th e y d en fmerten Galm. lil,
der Milt; maakt de zelv e k le y n : geneèft de Buykloop, W A f
de koude Pis, de pijn der Blaas; de Zinkingen pp de '
O ogen ; de' Wonden-, de verrukte eü gebrokene Leeden:
v erfterk t het Gezicht-, d oed Zwèeten, Braken, en gémakkelijk
Water lojfcn.
H e t Zap deezer “Bladeren en Wortelen, als o p e n e S - J ^ t f
d e , verteerende , en b ijtende van aart, is dienftig tee-
gens h et Podagra, de ■ Schurftheyd, en andere onzuy-
verheeden der ï-luyd: v erouderde zweeringen, en allerléy
verharding. H e t Zelve geftreeken op de plaatzen ; daar
d e Wandluyzen z ich onth o u d en , d o o d en verdrijft de
zelv e.
C X I I H O O F D S T U K .
PAPENSCHOE .
;Oerd deezén naam'in ’t Neederlandfch.Nimtu.•
’ Word in ’t Latijn géheeten C a l ceo -
lus sAGERDOTis , ’t welk de zelve
beteekening h e e f t: ook C alcëölus Marine : in het Hoogduytfch Pfaf-
FENSCHUCH J o f Ook M a RIENSCHUCH,
en in het Italiaanfch C a l Za r i d i M a r ia , ofScAR-;
•PB' Di Sagerdote. .......f 11 . iJ
Bemind een goede, zandige aarde, met een-jarige
kleyngewreevene Paerdemift tamelijk voorzien: een 0-
pene, wel-gemeftte plaats, en niet te veel vochtigheyd.
Verdraagd ongeerne in deeze Geweftèn koude Her f t >
reegenen, en fterke Vbrft. Moet derhalven buyten gezet
zijn aan een warm O o rd , gantfeh zandig, wel be- ^ ;
vrijd voor alle koude Oofte- en Noorde-ivinden; 01
anders ( in een Pot geplant) in het begin vaii Oïïo-
ber binnens huys worden gebragt, op een bequame
luchtige plaats; onderhouden met w e yn ig , o f geen
vochtigheyd ; en niet weer buyten gefteld voor m
het laatfte van M a e r t, o f het begin van Apr il, met
een zoete reegen j ook een weynig verzorgd zijn voor
koude nagten. , Bloemal® j
DceZe Plant geeft wel ieder jaar een kluchtigeoloe , een sdioft >
hebbende de gelijkenis van een Schoe , waarom ze 001
de eemeldde naam heeft bekomen ; maar in onze e
weften zelden rijp Zaad. Word echter genoegzaam
aangewonnen door hare aangroeyende Wortelen-, we ing
men met een wallende Maan in Adaert o f Auguj us
de oude afneemt, en verplant.
KR ACHOebruyk
tot Artze-
K R A C H T E N .
ApenSchoe, o f Calceolus Sacerdotis, in Wijn gezoden
, en daar van gedronken, o f ’t z a p , ge-
parft uyt de “Bladeren en Wortelen, gedaan in varf-
P
fche wonden , zuyverd en geneeft de zelve; maakt het
vergif krachteloos, door Braken ; en is goet voor de
Leverzuchtige; voor de beeten van Adderen, Slangen,
en alle andere giftige Dieren.
Veele
; rerander-
; lijke - J\
ïfchoone
ioorten,
C X I I I H O O f d s T u K .
NIESWORT EL .
■ E t dien naam in ’t Neederlanftfch be-
I.EEORUS , o f H e l l e b o r u s : in ’t
Hoogduytfch N i e s w ü r t z , in h et
Franfch^ .E l l e b o r e ; en in h et Ita-
Hier van zijn mij in haren aart bekend geworden
veele veranderlijke, fchoone en bezienswaardige foorten^
namentlijk :
I. H e l l e b o r u s a l b u $ F l o r e a t r o r u p e n -»
t e , o f witte Nieswortel met een fwart-roode "Bloem.
II. A l b u s f l o r e s u b v i r i d i , o f witte Nieswortel
met een groenachtige Bloem. III. H e l l e b o r u s a l -
BUS FLORE ALBO , o f witte Nieswortel met een witte
Bloem. IV . H e l l e b o r u s n i g e r l e g i t im u s f l o r
e r o s e o , o f oprechte zwarte Nieswortel met een
Roosverwige "Bloem. V . N i g e r l e g i t im u s a l -
; t e r , ,of tweede oprechte zwarte Nieswortel. V I .N i g
e r S P U R iu s , o f zwarte haft aard Nieswortel, die
pok genoemd word H e l l e b ö r a s t e r m a x im u s , o f
yrootevalfche Nieswortel; anders P e d i c u l a r i a Fee-
TiDh, offtinkendLuys-kruyd. V I I . H e l l e b o r u s
Nig e r t r i f o l ! a t u s , o f Jwarte driegebladerde Nieswortel.
V U L H e l l e b o r i n e , oP H e l l e b o r u s
n ig e r f o l io s a n i c u l ^e , dat is ïz,wdrteNieswortel,
met Bladeren van Sanikel. Niet alle zijn ze van eeven
de zelve Bouwing en Waarneeming.
Eevenwel beminnen ze al te zamen uyt eygener aart
een goede,,zandige, gemeftte aarde, een luchtige, vrije,
welgeleegene plaats, en taamlijk veel-Water. Konnen
de Winterkoude , en fterke Vbrft , zonder merklijke
Bloemen ^c^ e. ^d ra gen. Blijven lange jaren in ’t leeven. Gee-
Eaad. ven 5 in ^der Voortijd, niet alleen Bloemen , maar ook
meeft doorgaans volkoomen rijp Z a a d ; ’t welk met ;
een walfende Maan van April d’aarde, niet diep, werd
lAanwin- aanbevolen. Hier door werden ze zoo wel vermenig-
plng- vuldigd '3 als door hare aangegroeyde jonge Wortelen ;
welke men m e t de g enoemde Maap in Maert van d ’ou-
% alfteekt,zwarte en verplant. tj . tt l
Bnkende, HELLEBORUS N IG E R FCETIDUS , o f ZWarjen
fwartete Jlinkende Nieswortel , ook genoemd H e l l e b o -
riegebia- r a s t e r m a x im u s \ en H e l l e b o r u s n i g e r t r i -
f.n.L lA T ^JS', o f zwarte Nieswortel met drie Bladeren,
jjven niet zoo lang als d’andere in ’t leeven ; bloeijen
e tweede Zomer ; en rijp Zaad gegeeven hebbende,
vetgaan ze , wijl ze uyt eygener aart niet langer in
vlezen konnen blijven. Moeten derhalven in ieder
J 0r?.aa*3 >t: tweede, met een waflende Maan van
doc^ C C^ ens weer °P nieuws zijn gezaayd, wijl ze
orgeen ander, middel vermeerderd mogen worden.
° k Haat het H e l l e b ö r a s t e r m a x im u s door ’t
e^gevallene Zaad van zich zelfs genoeg op.
fngyan Li , e* H e l ^ b o r u s n i g e r t r i f o l i a t u s , o f drie-
N r i e b l ert&e zwarteNieswortel, groeydin deeze Geweften
S n r c l f ^ e” er aart zelden hooger als twee Maat-voeten, 1 r’ ^PTTr 9 9 wiï ze als het H e l l e b ö r a s t e r m a x i -
mlin/ öt Grootvalfch Nieswortel : waarom ze o o k ,
wL en° ° ^ eIs ’ ‘met goede redenen m° g c genoemd
JTlELLEBORASTER TR IFO L IA TU S . D e Bla~
I Grond.
plaats.
Berde
panwinpcPchri
Opren zijn van een fraaye gedaante, groeijende rondom
de ronde, een vinger dikke Steel-, ftaanderegt u y t ,
o f ook wel een weynig neerwaarts geboogen ; hard en
itijf van aart, gelijk de Lauwrier-bladeren ; in drieën
verdeeld, waar van het middenfte ruym de middelde
vmger lang, eene vinger breed, doorgaans een weynig
krom-geboogen en regt in ’t midden met een diHrt
Ader voorzien i s ; uyt welke voortkomen zeer veel
kleyne, wonderlijk bij en door malkander Hopende
Adertjens , al t’zamen opwaarts-gaande : de twee andere
m
ƒ W«-«, ter zijden zijn veel korter, doch breeder;
aan d’eene buytenfte kant gemeenlijk wat ronder als aan
d andere, en vereerd met een zelve dikke Ader (o o k
met de kleyne) doch niet regt in 't midden, maar geheel
op d’eeoe bmnenfte zijde zittende. Alle zijn ze met een
bleeke groenigheyd, en aan hare randen met veel fpit- ,
ze Tandjens, als Doornen , Zsagswijze , niet verre van
malkander geeftig bekleed.
U y t ft bovenfte hert der zelve , en ook t e r z i jd e , Ge(Wt. '
komen de Bloemen te voorfehijn, gelijk aan de genoem- der Bloede
Helleborus niger fcetihus , o f z:var:t
flinkende Nieswortel. De Verwe is bleek.groen , met
eeqige witheyd doormengd; ’t fatzoen g ro o t; pp de
wijze van H elleborus niger legitimus , o f
opregte. zwarte Nieswortel, gefteld. Beftaan uyt v ijf
ronde Bladeren, in 't-midden voorzien met veele kleyne
knopjens, Zij vergaan niet haaft, maar konnen meép
ajs vier o f v ijf weekenlang goed blijven, Eyndelijk verderven
z e ; ep pr.tiertuffchcn komen al tijdelijk weer
nieuwe voor den dag. Daar na werd het Zaad gezien.
K R A C H T E N .
rI t te Nieswortel, o f Helleborus Albus, is warm Mgin.ltbi
droog in den derden graad; daar bij afvagen- 7- 3.
en zeer fpharp van aart.
Inwendig , gebruykt , doet geweldig braken , en
. pntfteld het/ Ligchaam , niet zonder groot gevaar. rat. igzA
Is derhalven niet geraadzaam , in ’t lijf te laten komen.
Evenwel, in Wijn gezoden , en een weynig daar van
gedronken, jaagd door de Stoelgang uyt alle overvloedige
, taye en Jlijmerige Vogten , welke veel nadeel veroorzaken.
Verwekt de Maandftonden ; drijft uyt de h, 4.
doode Vrugt. Is goed voor verkrompene Leeften , en caP- H1*
voor die van ’t Podagra zijn gequeldj voor een verouderde
Hoeft , met Suyker vermengd zijnde ,• voor ’t
Co lijk,, en de vierdedaagfche Koorts. O ok voor dp
vallende Siekte, raferny in ’t H o ofd, en pijn in de Z ijde.
Geneeft de Geelzucht,
De zelve Wijn. met O ly vermengd , en dan geftree- Galen. lik.
ken op allerley <juade Schurftheyd, en Melaatfche plek? Med.simp.
ken, verdrijfd deeze qualen. ó’
De Wortel in de Neus geftoken , o f ’t Poeder daar serapbUb.
van opgefnuft, doet Nieren, verwarmd de Harjfenen3 simp cap
en ontlaft het Hoofd van alle flijmerige vogten. 3l3»
Het P it, o f Marg yan de Wortel, ingenpmen, wan- puchf hifi.
neer men te veel braakt, doet de braking ophouden, riante 104,
verdrijd alle kodde Gezwellen, en etterige Zwee-
Het Poeder der Wortelen met Varkens-reuzel vermengd,
ringen, daar op gelegt zijnde.
De Wortel in Water gezoden , en daar meê gewaf-
fchen, dood alle Luyz,en en Neeten.
De zwarte Nieswortel, o f Helleborus Niger Legiti- Mefueslik.
mm , is niet zoo krachtig, tot ontroering van ’t Lig- simp. cap.
chaam. Maakt ook dun, zuyverd , en opend. Mag 3°*
echter, zonder groote voorzichtigheyd, niet van binnen
werden gebruykt.
Z y vermag alles wat van de witte Nieswortel is ge- m*pocr
zegt. Daarenboven, een Drachma van de gedroogde de rat.vist.
Wortel met Wijn ingenomen, o f de Wortel vierentwin- in m<>rb.
tig uuren lang in Wijn laten weyken', en daar van ge- acu^ ef t '
dronken, maakt een open Ligchaam. D e z e lv e met zp. Vd*
Wijnruyt en Agrimonie in Water o f Wijn gekookt, ge- Demotr.
neefd de Geelzucht; is goed tegen*de Kanker, jprin-
E e gend