houding tot de aflevering van het product. Maar juist omdat, niet
de gepresteerde arbeid, maar het geleverd product betaaldwerd,
kwam er ook niets van de vergoeding voor misgewassen, zelfs
wanneer d ie , zooals vaak het geval was, door de verkeerde bevelen
der in landbouwzaken onkundige ambtenaren werden veroorzaakt
De eerste proeven van het nieuwe stelsel werden in Juli en
Augustus 1830 genomen met de cultuur van indigo en suiker; doch
deze producten eischen fabriekmatige bewerking, eer zij in den
handel kunnen gebracht worden. Die bewerking had soms direct
voor rekening van het Gouvernement plaats; spoedig echter kwam
men er toe om daarvoor veelal contracten aan te gaan met particulie-
ren, aan wie van regeeringswege de noodige gronden werden
toegewezen en voorschotten in eens voor den opbouw der fabrie-
ken j benevens jaarlijksche voor de betaling van plant- en verdere
arbeidsloonen aan het hun op hoog bevel geleverde cultuurdienst-
plichtige werkvolk werden verstrekt. Het product werd tegen vast-
gestelde prijzen, een derde boven den kostenden prijs bedragende,
aan de Regeering geleverd. Bij de betaling aan den contractant werd
naar vaste regelen ingehouden wat hij aan de Regeering schuldig was;
over het overige product, dat hij aanvankelijk mede tegen contracts-
prijs aan haar leveren moest, kreeg hij bij latere wijziging ten deele
vrije beschikking. Eenvoudiger was de inrichting der koffiecultuur, die
mede door v. d. Bosch op nieuwe grondslagen werd gevestigd en
in zooverre wel degelijk tot zijn stelsel behoort, zoodat het niets
dan een spitsvondigheid is , wanneer sommigen die cultuur, omdat
zij toch reeds bestond en den naam van vrije cultuur nooit
had verdiend, niet als een tak van het cultuurstelsel willen be-
schouwen. Alleen in de Preanger en in Banjoewangi, waar de
landrente nooit was ingevoerd, bleef de koffiecultuur op den
ouden voet bestaan. In de overige residenten werd zij zeer
uitgebreid en aan nieuwe regelen onderworpen; maar daar de koffie
geen fabriekmatige bewerking vereischt, kon hier de tusschenkomst
van Europeesche contractanten worden ontbeerd '). De belooning
*) Het drogen der wachten en het bevrijden der zaden van de gedroogde vleezige
omhulsels en van de perkamenten huid, wordt doorgaans door de planters zelven verricht; de
zoogenaamde West-Indische bereiding of natte pelling in daarvoor bestemde molens
heeft slechts bff nitzondering plaats.
der koffieplantende bevolking werd, zoo het heette, geregeld naar
den marktprijs; doch dit was weder eene dier misleidende uit-
drukkingen waardoor v. d. Bosch den waren aard van zijn stelsel,
zelfs voor zieh zelven zou men meenen, trachtte te bedekken.
Weldra toch bleek het dat die marktprijs jaarlijks door het Gouvernement
zou bepaald worden. Een besluit van 3 Febr. 1833
stelde dien op / 25 per pikol, waar van 2/5 of / 10
zouden worden afgetrokken als landrente, en drie gülden voor
de transportkosten, die het Gouvernement voor zij ne rekening
nam, zoodat de Javaan / 12 per pikol zou ontvangen; doch
daar deze sommen in koperen munt berekend waren, en de
waarde van een gülden koper tot een gülden zilver stond als
5 tot 6 , bedroegen f 12 koper slechts / 10 zilver. Men heeft
becijferd dat de wäre marktprijs der koffie op Java in 1833
/ 27.64 per pikol bedragen heeft, en dat dus de Javaan, indien het met
de belofte van den marktprijs ernst wäre geweest, /1 6 .8 5 * koper
of / 14.085 zilver had moeten ontvangen. Tot 1844 is , trots
alle stijgingen of dalingen der markt, / 10 zilver de vaste som
gebleven die aan den Javaan voor zijn koffie betaald werd; maar
in 1845 werd dat bedrag tot / 10 koper of / 8|- zilver vermin-
derd, om eerst in 1858, met verzaking van dien misleidenden
term van m a r k tp r ij s , weder op / 9.20 (zilver) te worden gebracht.
Men sprak toen, volgens art. 56 van het bij de wet van
2 Sept. 1854 vastgestelde Regeeringsreglement, van eene belooning
gelijkstaande met de voordeelen die de vrije teelt aan den
Javaan kon opleveren; maar dat de schatting daarvan niet overdreven
werd ( s c h a d e lijk e o v e r d r i j v in g moest trouwens ook volgens
de woorden van het aangehaald artikel vermeden worden), kan men
gemakkelijk nagaan als men weet, dat de gemiddelde marktprijs der
koffie in 1858 op Java f28.73 per pikol bedragen heeft. Hoeverbazend
die marktprijzen sedert zijn gestegen, en hoe, in verband daarmede,
de belooning der bevolking allengs werd verhoogd, totdat zij in 1874
o p / 14 per pikol gebracht werd, is reeds elders in het licht gesteld *).
*) Zie Dl. I , bl. 556. Voor de regeling der koffiecultuor door en na van den Bosch
veroorloof ik mij te verwijzen naar de Bijdragen to t de kennis van de voorn. voortbr.
v. N . I., uitg. d. d. M. t. N. v. *t A. I I . De Koffie, bl. 25 vv.