iets uit onze nog gebrekbige kennis der opschriften mögen aflei-
den, zouden wij den bloeitijd van het Hindoenjb op Java van
de negende tot de vijftiende eeuw onzer jaartelling moeten stellen.
Het Westen van Java, de tegenwoordige Soenda-landen, heeft
öf niet tot dat Hindoerijk behoord, öf is er alleen in de laatste
eeuwen en door een zeer lossen band mede verbonden geweest.
De overlevering plaatst in de 12de eeuw de stichting van een
eigen rijk in dit gebied, door uit Oost-Java stammende vorsten
bestuurd, en Padjadjaran geheeten. Over de verhouding van dat
rijk tot Mädjäpahit spreek ik later; maar het is algemeen erkend,
dat taal, literatuur, zeden en begrippen hier op verre na niet
zulke diepe sporen van de Hindoes toonen als in eigenlijk Java,
en de geringheid der Hindoe-overblijfselen, die hier slechts uit
eenige beeiden en opschriften bestaan, is daarmede in overeen-
stemming.
Yan de opschriften in de Soenda-landen zijn de Batoe-toelis
(beschreven steen) van Buitenzorg en de inscriptien van Kwali
in het Tjeribonsche regentschap Galoeh het best bekend. Reeds
Rafhes gaf daarvan fac-simile^ met zeer gebrekbige pogingen
tot verklaring. Verbeterde fac-simile’s danken wij aan den heer
Friederich, die ook aan beider verklaring zijne krachten beproefde.
Aanvankelijk heeft men de juistheid zjjner opvatting nauwelijks
aan twijfel onderhevig geacht, maar het geloof daaraan is zeer
geschokt sedert de heer K. F. Holle, met meerdere kennis van
de Soendasche taal en oudheden toegerust, deze inscripties aan
een nieuw onderzoek heeft onderworpen. Zijne lezing verschilt
nog al van die van Friederich, zijne opvatting van den zin nog
veel meer.
De Batoe-toelis, die volgens Friederichs verklaring ritueele
voorschriften bevat, zou volgens Holle veeleer een gedenksteen
zijn van de daden van zekeren vorst Pareboe Ratoe Poerana
geheeten, die onder den naam van Radja Poerana ook in de
oude Soendasche handschriften schijnt vermeld te worden '). Hij
wordt op dien steen de stichter van Pakoean en de vorst
•; Zie Dl, I , bl. 443.
(maharadja ratoe adji) van Pakoean-Padjadjaran genoemd. Hieruit
kan men opmaken, dat na de stichting van Pakoean, waarschijn-
lijk als tweede vorstenverblijf, het rijk Pakoean-Padjadjaran
genoemd werd. In overeenstemming hiermede is eene uitdrukking
die men dikwijls in Soendasche pantons hoort bezigen: „ratoe
Pakoean, menak Padjadjaran, “ d. i. de vorst van Pakoean, de
edelen van Padjadjaran *). Eene andere merkwaardige bevestiging
hiervan leveren vijf koperen plaatjes met opschriften, voor eenige
jaren door Raden Saleh in een offerhuisje bij de kampong Ke-
bantenan onder Bekasih, omstreeks 15 palen van Batavia, gevonden
Zij bevatten vier piagems van de vorsten van Padjadjaran en
Pakoean, die, helaas! alle dagteekening missen. Bij de eerste
(plaat I) wordt door Ratoe Dewata, maharadja ratoe adji van
Pakoean, een stuk gronds te Soenda Sembawa met nauwkeurige
grensbepaling voor gewijd gebruib afgezonderd en onder het
bestuur van priesters gesteld. De tweede (plaat Y) schijnt hiermede
samen te hangen | en zegt alleen dat de vorst van Padjadjaran
de heilige plaats te Soenda Sembawa beschermt, en met den dood
zal straffen wie het gezag van den loerah (het hoofd) des kloosters
aldaar miskent. De derde (plaat IY) is van denzelfden vorst als
de eerste, geheel door dezelfde namen en titels aangewezen, en
bepaalt de grenzen van een ander onaantastbaar priesterlijk gebied
te Goenoeng Samaja, waarbij de vrijstelling der bevolking van heere-
diensten en schattingen uitdrukkelijk schijnt vermeld te worden. De
vierde eindelijk, waarvan het tweede en derde plaatje ieder een deel
schijnen te bevatten, maar met eene gaping tusschen beide, is
van Rahjang Niskala Wastoe Kantjana, vorst van Pakoean-Padjadjaran,
en verleent vrijheid van tollen voor den afvoer van
katoen en padi naar de mondingen der rivieren. Yoegt men hierbij
nog dat bij de grensbepalingen reeds sprake is van een grooten
weg, dan zal men moeten erkennen, dat wij uit deze plaaijes,
in verband met den Batoe-toelis, omtrent den maatschappelijken
toestand der Soenda-landen in den Hindoetijd niet onbelangrijke
wenken ontvangen. Jammer dat ook de Buitenzorgsche steen ons
*) Rigg, Soend. Wdlik. in 1)1. XXIX der Verh. v. h. Bat. Gen. in v. Pajajaran.