derzoek, en het ook dan nog beperkt tot b e p a a ld e plaatsen
en j u i s t om s c h r e v e n doeleinden; terwijl het bezit van land
op Java, hetzij in eigendom, erfpacht, huur of onder wat titel
ook, uitsluitend werd vergund aan hen die de hoedanigheid
van Nederlander bezaten, zoodat personen niet vallende onder
de termen dezer qualificatie, wanneer zij door erfenis, schenking
of op eenige andere wijze in het bezit van grondstukken kwa-
men, gehouden waren zieh uiterlijk binnen een jaar daarvan te
ontdoen.
De baron van der Capellen was een groothartig edelman,die,
als grondlegger van het door de Engel sehen zoo zeer verwaar-
loosde onderwijs voor Europeanen op Java en als bevorderaar
van kunsten en wetenschappen, onder de landvoogden van Ned.
Indie een hoogst eervolle plaats inneemt'). Maar hoe dieper men
in de kennis van zijn bestuur doordringt, hoe meer men over-
tuigd raakt dat de behoeften van Java ten eenenmale door hem
miskend werden. Had hij, bij nadere overweging, zieh niet met
het stelsel van Raffles en Commissarissen-Generaal kunnen ver-
eenigen, dan had hij moeten handelen als van den Bosch en het
dwang- en monopoliestelsel, na den Koning van de noodzakelijkheid
daarvan overtuigd te hebben, openlijk moeten proclameeren. Maar
de handelwijze door hem gevolgd, om het in schijn voortbestaande
stelsel van vrijen arbeid door eene lange reeks van maatregelen
te ondermijnen en van zijne steunsels te berooven, — door te handelen
als de termieten, die de oppervlakte ongeschonden laten,
maar daaronder in alle richtingen gangen graven, die het hout-
werk van zijne kracht berooven, was zoowel uit zedelijk als po-
litiek oogpunt de slechtst mogelijke. De wränge vruchten bleven
niet achter. Zij bestonden in achteruitgaande productie, vermin-
derende welvaart, toenemende ontevredenheid, financieele tekor-
ten. De bescherming van den Nederlandschen handel door hooge
differentieele tarieven verbitterde Engeland, zonder dat het doel
werd bereikt, en toen door de oprichting der Handelmaatschappij
’) s PenSle r> v- d. Capellen. 166—181; Vreede, de invloed der wetenschap op het
openb. leven van baron v. d. Capellen. Utrecht, 1848.
in 1824 een beter middel tot concurrentie werd beproefd, daarin
bestaande dat eene over groote kapitalen beschikkende maat-
schappij zieh de bevordering van den handel in Nederlandsch
fabrikaat en van de vrachtvaart met Nederlandsche schepen zou
ten doel stellen, werd zij met vrees en achterdocht gadegeslagen.
De Indische handel had niet zoo geheel onrecht toen hij vreesde,
dat eerlang de Gouvernementsproducten aan dit lichaam zouden
geconsigneerd worden; maar aan eene van monopoliegeest doortrok-
ken regeering betaamde het niet daartegen bezwaar te opperen.
Indien zij, in plaats van de overgebleven vonken van het
mercantiel stelsel zorgvuldig op te rakelen en aan te blazen, zieh
even werkzaam had betoond om ze uit te dooven; indien zij,
om de beeldspraak te laten varen, zieh bepaald had tot de taak
en den plicht der regeering, om handel en nijverheid aan te
moedigen, in plaats van handel en nijverheid te drijven; dan zou
een handelslichaam dat, door de beschikking over groote kapitalen
, beter dan de individueele kooplieden, die den weg naar Indie
verleerd hadden, in staat was de medediriging met den vreemde-
ling vol te houden, mits het niet ten nadeele van anderen werd
bevoorrecht, als een weldaad moeten begroet zjjn.
Maar de noodlottigste erfenis die het bestuur van baron van
der Capellen aan zijn opvolger naliet, was de krijg die vijf ja-
ren lang de schoonste gewesten van Midden-Java verwoestte. Om
de aanleiding tot dien oorlog na te gaan, moeten wij in de ge-
sehiedenis der Yorstenlanden eenige jaren terugtreden.
Tijdens het herstel van het Nederlandsch gezag bekleedde
Pakoe Boewänä I Y ') nog steeds den troon van Soerakarta; in
Jogjakarta was in 1814 een 13jarige prins, onder den naam
van Amangkoe Boewänä IY , met voorbijgang van zijn ouderen doch
uit een bijwijf geboren broeder Pangeran Dipä Negärä, als Sultan
uitgeroepen en onder de voogdij van Prins Pakoe Alam gesteld ’).
Pakoe Boewänä IY had steeds het Europeesche juk met on-
geduld gedragen en herhaaldelijk pogingen om het afteschudden
in het werk gesteld 3). De diepe vernedering die hij dientengevolge
Zie bl z. 506« 2) Zie blz. 588 v.
3) Blz. 507 v., 558, 582, 585 v., 589.