zuiver bedrag van vorige jaren, de onderlinge vergelijking van
den toestand der verschillende dessa’s en de vermoedelijke op-
brengst van het te veld staande gewas als richtsnoer zouden
moeten dienen. Hoe gebrekkig zulk een stelsel ook zijn moge,
voor het oogenblik was geen ander mogeljjk '). Of het echter
ook noodzakelijk geweest is , het eene halve eeuw onveranderd
te laten bestaan, en inmiddels de opneming der velden, ofschoon
daarmede in 1820 in Kadoe een begin was gemaakt5) , schier
geheel te verwaarloozen, is eene andere vraag, waarmede ik
mij hier niet wensch in te laten.
Dat de Commissarissen-Generaal aan geene wederinvoering
der verplichte cultures dachten, ligt geheel in den aard van
hun stelsel; maar bevreesd voor proefnemingen in zaken die
zelfs het Engelsche bewind onaangetast had gelaten, lieten ook
zij de verplichte koffiecultuur in de Preanger en de gedwongen
diensten bij het boschwezen in stand3). Alleen kreeg de Pre-
anger-man eenige verlichting door de afschaffing van het fami-
liegeld 4) en de blandongsvolkeren door vrijstelling hunner dorpen
van landrente; doch deze laatste maatregel is spoedig weder in
onbruik geraakt5). Daarentegen werd ook Banjoewangi, welks
bevolking uit weinige inlanders, van tijd tot tijd derwaarts over-
komende Baliers en een aantal ballingen bestond, en waar de
geregelde inning der landrente onmogelijk bleek te zijn, op
nieuw met verplichte koffiecultuur belast6).
Maar de koffiecultuur in de overige residentien, door het Engelsche
bestuur verwaarloosd, was sedert het herstel van den vrede voor Java
van te veel gewicht geworden, om niet eene poging tot wederop-
beuring te beproeven. Commissarissen-Generaal besloten er het
landrentenstelsel met eenige wijziging op toe te passen. Op den
voorgrond stellende dat ook de koffietuinen eigendom van het
Gouvernement waren, besloten zij die voor een deel der opbrengst
aan de dessa’s te verhuren. De huurprijs bedroeg, naarmate
‘) Bloat, Bijdragen, 1851, bl: ¿32 w .; Pierson, Koloniale politiek, 42 vv.
3) Van Deventer, Bijdr. I I . 5. j
3) V. Deventer, Bijdr. I. 393; ''felout, t. a. p. 45 vv.
4) Staatsblad 1819, n». 1. frjj T. v. N. 1. 1867 , 1. 210. «) Moat t. a. p. 45;
bij de classificatie der tuinen de opbrengst per boom op drie
kwart, een half of een kwart katti geschat werd, 4 0 , 20 of 9
katti’s per 100 boomen of een telkens te bepalen sequivalent in
geld. Over de overige tuinkoffie kon de inlander vrijelijk be-
schikken, terwijl het Gouvernement zieh bereid verklaarde z e ,
even als de koffie die hij in de kampongs mocht willen telen,
tegen een jaarlijks te bepalen prijs van hem aan te nemen.
Maar geene dessa was tot aanvaarding der huur van koffietuinen
verplicht. De niet aanvaarde tuinen zou het Gouvernement voor
eigen rekening door gehuurde arbeiders laten bewerken ’).
Met hoevele moeielijkheden ook het bestuur van Commissarissen-
Generaal in de Buitenbezittingen te worstelen had, op Java bleef de
rust over het algemeen bewaard. Banten werd door rooverbenden
verontrust; in Tjeribon bleef de sedert lang bestaande gisting voort-
duren en verlangde de bevolking thans zekeren Mas Ahmed,
een zoon van den vroeger vermelden Badja Kanoman, tot heer.
In December 1816 moest .een oproerige bende, die zieh onder
zekeren Bagoes Jabin, in Krawang had genesteld, met geweld
worden uiteengedreven; in Januari 1818 werd door zekeren
Bagoes Seriet een ernstiger opstand verwekt, die zelfs de hoofd-
stad Tjeribon in gevaar bracht, en eerst na herhaalde gevech-
ten bedwongen werd 2). Voor het overige schenen de Javanen
zieh in de herhaaldelijk ondergane lotwisselingen zonder bezwaar
te schikken. Zelfs de finaneieele uitkomsten van het bestuur van
Commissarissen-Generaal waren niet ongunstig. In 1817 werd
een excedent van negen ton, in 1818 van 3^ millioen verkregen,
en die voordeelen zouden nog belangrijk grooter zijn geweest,
indien niet aanzienlijke sommen ten behoeve van vroegere be-
sturen uit de Indische kas hadden moeten voldaan worden 3).
Den 1 6 ^ Januari 1819 droegen Commissarissen-Generaal het
bestuur aan Baron van der Capellen over, en kort daarna aan-
vaardden Elout en Buyskes de terugreis naar het Moederland.
Van der Capellen, minder met Indische zaken bekend, had
*) Staatsbl. 1817, n°. 55. s) T. v N. 1. I I I . 2. 303 v. 364 vv.
3) De Waal, Ned. Ind. in de St. Gen. I. 165; Steyn Parve, Kolon. Monopoliestelsel
nader toegelicht, bl, 40.