de uitbreiding der Europeesche landbouwnijverheid, de toestand
langzamerhand beter werd. De Javaan, zoo leert ons dat geschrift,
was wel vrij in naam, maar in de werkelijkheid meestal niet
beter dan een slaaf. De regenten waren namelijk gewoon aan
hunne onderhoorigen geld te leenen, waarvan het kapitaal, naar
hunne rekening, nooit ten volle inkwam, zoodat die arme lieden
meest levenslang aan hen Verbünden bleven, tegen genot van het
eenvoudigste levensonderhoud. Al de vruchten die ■ bun arbeid
afwierp, werden besehouwd als nauw voldoende tot kwijting der
renten, of mochten zij al soms een deel der schuld zelve kun-
nen verevenen, dan waren zij toch meestal verplicht tusscben
den eenen oogst en den anderen op nieuw geld of zaaipadi te
leenen, zoodat zij levenslang verkeerden in den toestand, die in onze
dagen onder den naam van p a n d e l i n g s c h a p bekend is, —
eene oude mstelling bij den Maleiscben volkstam, die thans wel op
Java, maar nog niet overal in de Buitenbezittingen is verdwe-
nen. Maar niet veel beter was de toestand van hen die hunne
vrijheid niet op deze wijze verloren hadden. Yan de gelden door
den regent voor de door hen geteelde producten van de Compagnie
ontvangen, werd hun doorgaans weinig, voor indigo en
garens zelfs veelal niets uitgekeerd; van hun padi werd hun
niet meer dan de helft gelaten, en over hun vee werd vrijelijk
beschikt. Gedurig werden onbeloonde heerendiensten van hen ge-
vergd, en onder die omstandigheden was de anders matige op-
brengst van een reaal per huisgezin als hoofdgeld een drukkende
last. De arme inlander mocht blijde zijn Indien hij genoeg over-
hield om een kleedje om het lijf en wat zout voor de keuken
te koopen, en een enkele maal zieh kon vergasten aan het
pluimvee dat hij zelf had grootgebracht.
Maar zoo de regenten hunne onderhoorigen knevelden, zij zel-
ven werden op hunne beurt gekneveld door de ambtenaren der
Compagnie. Wat voor Ijeribon de Resident, wat op de Noord-
oostkust de Gouverneur was, was in de Jakatrasche en
Preanger Bovenlanden de Gecommitteerde voor de zaken van
den Inlander. Deze ambtenaar had slechts honderd gülden trak-
tement in de maand, maar de geschenken die hem de regenten
jaarlijks voor het „kantoor en de ongelden“ moesten opbrengen,
werden op 7700 rijksdaalders gerekend. Dat zij ook voor hunne
aanstelling moesten betalen, laat zieh bevroeden. De bekrompen
staatkunde der Compagnie had, nevens Tjeribon, hoofdzakelijk
de Jakatrasche en Preanger regentschappen met de levering der
vereischte koffie belast en, zooals ons reeds bleek, de teelt van
dit product op de Noordoostkust weinig aangemoedigd of zelfs
tegengegaan. De voordeelen die de Gecommitteerde uit deze
cultuur genoot, dedenvoor die van den resident van Tjeribon niet
onder; zij werden in 1793 voor de berekening van hetambtgeld
op 33,700 rijksdaalders in het jaar gesteld, maar moeten volgens
andere opgaven nog veel meer bedragen hebben. Hierbij kwamen
nog de handelswinsten, over Wichten, spillagien enz., zoodat ook
het ambt van Gecommitteerde voor de zaken van den Inlander
tot de meest begeerlijke posten werd gerekend die de Compagnie
te begeven had i).
Het behoort niet tot mjjne taak het stelsel der Compagnie
verder te beschrijven. Alleen van zijn invloed op den maatschap-
pelijken toestand der bevolking heb ik eenig denkbeeid willen
geven, voor zoo ver het gebrekkige materiaal en de grenzen
die ik mij moet stellen, dit toelieten. Wreedheid behoort niet
tot hare heerschende ondeugden, maar hare kortzichtige in-
haligheid heeft misschien meer kwaad gesticht dan zij door
wreedheid had kunnen doen. Zelfs de gruwelen van een Nero
troffen slechts weinige slachtoffers in zijne nabijheid, en lieten
de welvaart der provincien ongedeerd; maar een siecht ingericht
bestuur is een algemeene ramp. De grootste dwaling wellicht
die de Bewindhebbers begingen, was de geringe bezolding der
ambtenaren, die hen dwong de oogen te sluiten voor misbruiken
en knevelarijen, even verderfelijk voor de Compagnie zelve als
voor de arme Javanen. Het zou de ongerijmdheid zelve geweest
zjjn te onderstellen, dat zij die hunne beste jaren in dienst der
Compagnie gingen doorbrengen, ver van hun Yaderland, ver van
alle genietingen die de beschaving aanbiedt, en in een klimaat dat
x) Hageman in T. v. I . T. Ld. en Vk. IX. 350; D. van Hogendorp, Bericht,
65; Lauts, IV . 187.