veldtocht naar Kediri in 1678 welige batoen- en indigovelden in
de binnenlanden van Java opgemerbt en het eerst de Hooge
Regeering opmerkzaam gemaakt op deze producten, waarvan sedert
ook in haar eigen gebied, in de Ommelanden van Batavia,
Krawang, de Preanger-Regentschappen en Tjeribon, de cultuur
werd aangemoedigd. Het uitaluitend recht tot het opkoopen
van suiker in Djapara en omliggende regentschappen had de
Compagnie reeds in 1678 verworven *). Hierbij kwam de
peper van Banten en de suiker in de Ommelanden van Batavia
in aanzienlijke hoeveelheden door Chineezen geteeld en geleverd.
Maar ook de cultuur die voor Java de gewichtigste van allen
zou worden, ontstond in dit tijdvak. Adriaan van Ommen, Commandeur
van Malabar, zond in 1696 de eerste koffieplantjes
naar Java. Sedert werden daarmede in vele particulière tuinen
proeven genomen. In 1706 zond de Gouverneur-Generaal van
Hoorn het eerste proefje van boffieboonen naar het moederland,
en in 1712 werd de eerste Java-koffie, ten bedrage van 894
ponden, in Nederland aan de markt gebracht. Sedert werd de
koffiecultuur, door de bemoeiingen van de Gouverneurs-Generaal
van Riebeeb en Zwaardecroon, vooral in de Djakartasche boven-
landen, de Preanger-regentschappen en Tjeribon zeer aangemoedigd
en uitgebreid; maar in het gehied van Mataram vond
zij alleen eenige belangstelling bij den regent van Batang in
Pekalongan, terwijl overal elders de pogingen om haar in te
voeren op de onverschilligheid van volk en hoofden afstuitten *).
Ongelukkig brachten al deze cultures voor de bevolking van
Java geen welvaart aan. De Compagnie verlangde geen ruime
productie, die haar zou genoodzaakt hebhen zieh met kleine
winsten te vergenoegen; haar streven was altijd duur te ver-
koopen en de productie te beperken binnen de grenzen die
met die buitensporige winsten bestaanbaar waren. Yandaar dat
*) Zie boven, bl. 373.
2) Wij danken onze kennis van den oorsprong der koffiecultuur op Java, die door
vele andere schrijvers ten onrechte eerst onder het be9tuur van Zwaardecroon (1718—1725)
wordt gesteld, gebeel aan den beer Leupe. Zie de stukkeo door hem medegedeeld in
Bijdr. t . d. T. L . en Vk. v. N . I . N . V. I I . 5 3 , T. v. N . I . 1870. I . 1.
Vgl. ook de Jonge, V III. CXXXIV, vv.
zij, zoodra eenige cultuur die grenzen dreigde te overschrijden,
haar door inkorting der betaling en some door uitroeiing van het
overtollige gewas beperkte. Daarbij werden door hare uitsluitende
contracten de inlandsche handel en scheepvaart geheel onderdrubt,
zoodat de Javanen, die vroeger onder de zeevarende natien van
het Oosten eene eervolle plaats hadden ingenomen, allengs geheel
aan deze winstgevende bedrijven werden ontwend en allen on-
dernemingsgeest verloren. Wij zien thans gemakkelijk in , dat een
stelsel dat de Javanen arm hield, de Compagnie niet rijk kon
maken. De Regeering in Indie toonde meermalen dit ook te be-
grijpen, maar vond steeds doove ooren bij de Bewindhebbers in het
moederland, die met onverklaarhare hardnekkigheid vasthielden
aan een stelsel waaronder de handel der Compagnie wegkwijnde,
en dat hen, om den schijn van welvaart te hewaren, noodzaakte
schulden op schulden te stapelen.
Van dien Javaanschen ondernemingsgeest die vroeger ook op
verovering en kolonisatie in overzeesche gewesten gericht was,
vinden wij in dit tijdvak nog een laatste spoor in de uitbreiding
van het gezag van Banten over Landak en Soebadana op Borneo’s
Westkust. Kort na de troonshestijging van Zeinoe’l-Abedin
zond de Pangeran van Landab gezanten naar Banten, waarbij
hij aanbood de Suprematie van dien Sultan te erkennen, wanneer
hij hem hulp wilde verleenen om zieh te wreken op den vorst
van Soekadana, die zijne hoofdstad had verwoest. De inlandsche
overlevering van Borneo knoopt dit feit — ik durf niet bepalen
met hoeveel grond — vast aan een strijd om den beroemden,
maar nog altijd door velen voor fabelachtig gehouden diamant,
die, naar men zegt, nog in het bezit van den Sultan vanMatan
is. Hoe dit zij — want de ruimte ontbreekt mij om mij hierin
de legenden van Borneo te verdiepen, — zooveel is zeker dat de
Sultan van Banten zieh door het vleiend aanbod liet verlokken
en de medewerking der Compagnie inriep, zonder wier vergunning
en bij stand hjj niets vermocht. De Compagnie, begeerig om hare
oude betrekkingen met Borneo’s Westkust te hersteilen en ook
van daar hare Engelsche mededingers te verdrijven, besloot de
zaak zoozeer in eigen handen te nemen, dat de Sultan van