vroegere en latere adviezen maakt het zeer twijfelachtig, of de
behoeften der schatkist en de wensch des Konings naar spoedige
remises aan de eerste conceptie van dit stelsel niet meer aandeel
hadden, dan de overtuiging van zijn stichter, ofschoon het niet
twijfelachtig is dat deze het later met hart en ziel heeft voor-
gestaan en verdedigd. Elout, die zieh met deze nieuwe wending
der koloniale politiek niet kon vereenigen, trad af; van den
Bosch vertrok naar Indie en aanvaardde het bestuur den 16den
Jan. 1830. Toen den 28sten Maart daaraanvolgende de gevan-
genneming van Dipà i l egära een einde aan den krijg had ge-
maakt, kon hij weldra de handen aan het werk slaan. Het uitbreken
der Belgische revolutie in Augustus van hetzelfde jaar, deed
door zijne gevolgen de behoeften der schatkist ontzettend stijgen.
Het is als de wäre reden te beschouwen, waarom een stelsel,
dat eigenlijk slechts tot tijdelijke schatkistvulling strekken moest,
zulke diepe wortelen schoot, dat het langen tijd tegen de slagen
der hevigste oppositie bestand bleek ').
Het leidende beginsel van van den Bosch schijnt uitgesproken
in zjjne Stelling, dat, volgens de oude instellingen der Javanen,
de verplichtingen door de sikeps of hoofden der tjatjah’s 2) jegens
den Souverein te vervullen, eigenlijk berustten op den grond door
hen en hunne onderhoorigen bewerkt, en de Souverein recht
had van iederen sikep een zeker deel der opbrengst van zijn
grond als schatting, of het aequivalent daarvan in persoonlijke
diensten, te vorderen. Hij schat dat deel in zjjne bekende Memorie
van 1834 3) op ì 4) van den oogst of 66 dagen arbeid. Het
is vreemd zulke bepaalde cjjfers te zien aangegeven tegenover
alles wat van de eindelooze plaatselijke verscheidenheden en de
grenzelooze willekeur der afpersingen van de Javaansche vorsten
*) Ik verwijs hier kortheidshalve alleen naar de artikelen van den heer G. H. Betz,
onder den titeP »het Koloniaal vraagstuk,” geplaatst in het T. v. N. I. 1868, D. I,
en Pierson, Kol. Polit. 79—87.
2) Zie over deze benamingen D. I, bl. 660, en Dl. I i , bl. 452.
3) Die Memorie is uitgegeven in Bijdr. t. d. I. T., L. en Vk. N. V. VII, 295—481.
Een uittreksel, bekend onder den naarn van »Zakelijke extracten”, is -opgenomen in
Stbl. 1834, n° 22.
4) Zoo staat in de »zakelijke extracten” ; j-, zooals in de aangehaalde uitgave der
//Memorie”, bl. 347, gelezen wordt, zal wel een drukfout zijn.
en hoofden bekend is. Men komt in verzoeking te gelooven, dat
van den Bosch alleen daarom hunne heffingen op h stelt, omdat
hij zelfzich met de afzondering van i der rijstvelden ten behoeve
der teelt van producten voor de Europeesche markt meende te-
vreden te moeten stellen *). Inderdaad noemt hij later als
grondslagen van zijn stelsel: dat elke dessa die i harer velden
voor zulke gewassen bestemde, zonder daaraan meer arbeid
dan aan hare rijstcultuur te besteden, niet slechts van de land-
rente zou zijn vrijgesteld, maar ook genieten zou wat het ge-
leverde product bij taxatie blijken zou boven het bedrag der
landrente te zullen opleveren, terwijl, in geval van misgewas,
voor zoover dit niet aan de traagheid of zorgeloosheid van den
inlander was te wijten, de Regeering de schade zou dragen.
Zooals de zaak hier wordt voorgesteld, schijnen vrije overeen-
komsten met de dessa’s bedoeld te zijn, en doet niets vermoeden,
dat het stelsel op gedwongen arbeid zou uitloopen.
Zelfs voor hen die in het cultuurstelsel een weldaad zoowel
voor Java als voor het Moederland zien — voor Java omdat
het de Javanen tot den arbeid opleidde, voor het Moederland
omdat het zijne schatkist vulde — moet dunkt mij de hypocrisie
stuitend zijn waarmede het werd ingevoerd. Yoor den schijn en
l) ln een nota van 8 Maart 1831 (v. Deventer, I I . 257) zegt van den Bosch, dat
de Javaansche vorsten, als zij onbebouwde gronden aan de dessa’s ter bebouwing af-
stonden, zieh doorgaans -| of der gronden voor beb ielden en daardoor in ieder
dorp markgenooten waren, en dat hunne aanspraak op een gedeelte van de opbrengst
der velden daaruit ontstond, dat zij hun deel van den grond aan de gezamenlijke
dorpsbewoners in vruchtgebraik gaven. Uit deze voorstelling, daargelaten alle andere
bezwaren die zieh daarbij aan den geest opdringen, zou, dunkt mij, volgen, dat naar-
mate het oorspronkelijk aandeel van den Souverein in den grond grooter was geweest,
hij ook grooter opbrengst zou gevorderd hebben. Reeds hieruit is het duidelijk dat dat
JL uit de lucht gegrepen is. Daarentegen rust op de hier genoemde bedragen van
! 2. of 4- de verdenking, dat zij eenvoudig aan RafB.es’ classificatie der velden voor
de landrente zijn ontleend. Het komt mij voor dat niets meer misleidend is, dan het
air dat v. d. Bosch zieh in al zijne nota’s en memoriön geeft, van de Javaansche
instellingen en gebruiken volkomen te kennen. Het vag«, het onderling strijdige, het
historisch onmogelijke van vele zijner beweringen is het beste bewijs dat zij pour le
besoin de la cause zijn uitgedacht. ln zijne polemiek tegen Merkus beschreef v. d. Bosch
zijne eigene methode van redeneering in scherp geteekende trekken; hij dwaalde slechts
daarin, dat hij ze toekende aan zijne tegenpartij. Zie bij van Deventer, I I. 254, de woorden :
»Het zijn juist deze soort van redeneeringen,” enz. Zeer verdient hier vergeleken te
worden van Soest, Geschiedenis van het kultuursteisel, I I . 94 vv.