dig ,. wit en vezelachtig : het zelve, fchiet
verfcheide 'kleine Reelen u i t , die omtrent
een half voet lang. zyn, en die op.de aarde
liggende * rond, geknoopt, ruig, roodachtig
en getakt zyn.: de bladeren fchieten by
paaren langs een enkelvoudige rib uit, gelyk
die der cicers o f linzen: zy zyn ruig., De
bloemen, komen uit den fchoot der bladeren
voo r t,, en. beftaan uit v y f geel.e bladeren
rooswys gefchiktr met tien kleine helmftyh-
tjes o f meeldraadjes in ’t midden». Op deeze
bloemen volgen, de vruchten , die hard en
met verfcheide punten ,, of'lange fcherpe
doornen ge wapent z y n ,. en. in zekervoegen
naar een malthezers Ridder kruis gelyken,
ieder uit v y f vakjes zamengeftelt,, die. langwerpige
zaden behelzen.,
Deeze plant koomt uit de aarde voort in
het laatR van M e i, z y bloeit en geeft zaad
in July en AuguRus: zy verRrekt tot voed-
zekvoor de Ezels.« De vrucht van dit gewas
is zuiverent,, afdryvent en zamentrekkent ;
men meent dat het afkpokzel van dit gewas
door een. kamer gefprengt, de. vlayen-vei>
dryft.,
A A R,D A B P E L E 'N , zie P a i a t-t e n.
A A R.D B E V IN G ,.dit is een fchrikver-
wekkent. verfchynzel ,. dat inwendig in den
aardkloot, gefchiet.,. en welkers oorzaken de
nafporingen' van . de. Beminnaars der Natuurlijk
e HiRorie, der Scheikunde ,. en Natuurkunde.,
waardig zyn, T o t nu ..toe heeft, men
derzelver uitwerkzelen aan twee oorzaken
tpegefchreven > i . . aan.de veerkracht der be--
flöote lucht, die by uitRek. uitgezet word
door de ontbranding der vuurReenen, welke
zelfs veroorzaakt wort door de vochtigheit
der wateren, die deeze gemengde lichaamen
verderft,. ontbint, in R o t verandert, en doet
ontbranden 2. aan. de verbazende kracht
van dit water zelfs , wanneer het in damp
verandert js. D it Relzel - fchynt ons zeer
aannemelyk te zyn.,. vermits de uitzetting
van Tiet water oneindig grooter is als die van
de lucht: .dus werkt het vuur de lucht en het
water te zaamen, om de aarde te fchudden
die dèzelven„beflöoten houd. Deeze bewer-
kers o f grondbeginféls brengen, volgens dé
omRandighecfën der plaatzen, verfchiUende
wyzingen .o f voortzettingen der fchuddingen.;
voort; hier van is-de onderfcheidihg van der
Aardbevingen voortgekomen , te weten in
golving, klopping en- uitbarfting: zie de
•woonden P y r i t e s ., B.r a n d e n d e - B er—
g en en. A a r d e ..
De verwoeRingen- die de- Aardbevingen
zedert den i November 1755,. te Liflabon,
en op verfcheide andere plaatzen, zoo wel
.van. Europa als.. Afrika hebben aangerecht;
hebben Ro f tot een meenigte aanmerkingen
en verfcheide gefchriften gegeven: men be-
Ipeurt. meer dan. ooit hoe nuttig het voor het
menfchelyk. geflacht zyn zou, dat men den
aart van deeze vreemde verfchynzels kenden,
de voorteekens uit welke men-derzelver aan.-
nadering befpeurt, emde middelen door welke
men dezelve kan voorkomen en verhinderen
o f ten minRen,- zich vóór haare ver-
fchrikkelyke uitwerkzelen wachten, met dezelve
op. de aannadering van., het gevaar te
ontwyken.
'Wy denken-, dat liet vruchteloos is , dat
men-buiten den aardkloot de oorzaak-vaneen
verfchynzel zoekt,, dat geheel■ in-deszelfs
ingewanden.gefchiet; maar, vermits-het in--
wendige gedeelte van Ren Aardkloot op een
zekere diepte onnaakbaar is , zoo laaten w y
ons vergenoegemomjde voornaamRe omRan--
digheden. gade te -flaan: vandeeze zoo uitge—
bjeide en vermeenigyuldigde verRhynzels,
en- de wyze van werking nafpooren van dee—
ze verwoeRende fchuddingen:, die zich tot
verbazende ■ afRandea uitRrekken ; in een
woort, laten,wy de Roffen, die de Vuur- -
brakende Bergen*uitwerpend, nauwkeurig ga-
d e f la a n wanneer.de Aardbevingen-zoo Rerk
■ zyn dat z y een uitwerping'veroorzaken.
Deeze-Roffen. zyn - de aRchen die de velden
bederven ■ op welke z y nedervallen; van aart
veranderde Reenen ; lavaas * van verfchil-
lende hoedanigheden.. De monden, dér bran-
dende Bergen zyn-met zwavel, aluin, am--
moniak-zout,. vitriool, vuurReenen-, en een
aarde die na de aarde van Pozzoli gelykt,
bekleed en omz e t- De Aardbevingen werden
gewoonelyk voorgegaan van een zwaare
regen., o f geweldige wint: men heeft dit in-
Japan-,, te Lima, en in Sicilië opgemerkt
alwaar deeze verfchynzelen zeer meemoyul- -
dig z y n ; doch men gevoelt mede dikwyls
Aardbevingen by. ze er .Ril weder.,.
Hét;:
* Dus noemt men dë vuurfiroomen van gefmolfen metalen ftéenen-i enandére dclfbaare.olé.. zpnjtyds* mcRe.bj-aodeade Bergen voortkomen, _ zljt Brandende. Bergen* lichaamen
Het geen' Newton , Lemery,. Hofman en
Boerhave van de vermenging van het yzer,.-
zwavel en water zeggen,. ’t geen in.’ t klein
uitwerkzelen voortbrengt die zeer veel over-
eenkomR. met de verfchynzelen, der brandende
Bergeiven Aardbevingen hebben, kan
mede door de ontbinding van de zwavel-: en
yzerachtige vuurReenen uitgewerkt worde.n,
welke om te vergruizen, water no.odig hebben:
door de ontmoeting van deze hooftRof,
werden z y verhit, de zwavel ontbrant; en
dan wert de,lucht, die, volgens Halles, in
de hoeveelheit van drie en, tachtig vierkante
duimen,«in een vierkante, duim vitrio-lifche
vuurReen. zich bevint, in allerlei, richtingen/
gedrukt,, en neemt haare veerkracht weder
aan , die door het vuur noch vermeerdert
wort. Het vitrioliefeh zuur, zich met het
yzer vereenigende , veroorzaakt een aanmer-
kelykè verhitting,. vervolgens een. opbrui-
zing,. en wel ras een ontvlamming., die.een
zeer dikke rook en een ondragelyke reuk.van
zich geeft. Deeze ontvlamming breid zich
meer en meer u i t , en. verdunt o f zet de
luchtklompen uit die in de onderaardfche.
holligheden beflooten zyn.. Het zyn deeze
zelfde luchtklompen,.en onderaardfche.winden
, die, door het vuur gedrukt, door uit-
barRing de wanden van hunne, gevangenis
verbreken',, en met gewelt door de fcheuren
uitbarRen.. Het is mede door deeze fcheuren
dat de. brandende Roffen voortkomen,
en dat geen veroorzaken dat men Kuurbra-
kingen noemt 4«, maar vermits de. lucht die
door het vuur voortgcdreven.wort, jv-erfchei-
de onderaardfche holligheden ontmoet,.welker
wanden z y genoodzaakt is te verbreken -,
zoo moet dit zoo veel verfchillendè fchuddingen
voortbrengen, welkers uitwerkzelen
meer o f min Rerk. zyn , en op.verfchiUende
plaatzen .gevoelt, worden , naar mate van den
tegenRant der hinderpaalen en derzelver rich- -
ti-ng.
A lle Verhalen zyn; opgevult met.dë be-?-
fchryving van < de verwoeRingen , die door
het vuur der onderaardfche uitbarRingen veroorzaakt
zyn. . -Het zyn dan eens vlammen
die in de lucht opRygen, met Reenen, as--
fchen, en andere Roffen vermengt, die op
eenen grooten-afRand nedervallen; dan eens
vuurRroomen die de nabuurige velden over-
Rroomen en alles verteeren wat zy ont--
moeten ; dan weder maalRroomert van ;rook,
die de lucht verduiReren. Een gedeelte d.èr
huizen van Liffabon wierden in ’t jaar 1755.
door draaikolken van-vlammen verteert, die
uit de aarde voortkwamen, ter plaatze daar
dezelve zich geopend had. .
Men verbeeld zich ten onrechte dat het-
water geen aanmerkelyke rol in de Aardbevingen
fpeelt:. het fchynt in den eerRen op—
Rag dat deeze yloeiRof veeleer gefchikt is-
ora. de ontbranding, van de zwavelachtige
Roffen te vertragen en te Ruiten ; echter
toont ons de proef van de opbruizing van het
yzer en zwavel met het water, het tegendeel
aan.. De gewoonte.der Smits,, om water
op de Reenkool en-te w-erpep, om derzelver
hitte te vermeerderen * is noch een
nader bewys.. Men leeR noch, in de Ge~,
denkfchriften der Akademie- van Barys-,. dat-
iemant fneeuw en ys in de vlammen wierp ^
die uit Bietta-Mala- in het Appenynfche gebergte
voortkomen ,„ dat zy wel ver van hierdoor
uitgedooft te worden, met meer luister
, fnelheit, en gewelt te voorfchyn kwamen
: hier door wiert. mede de oude Stacb
H uy , by Keule verwoeR.-.
Het is mede aanmerke’nswaardig., dat de.
landen naby de zee gelegen meer aan Aardbevingen
onderworpen zyn. als de bergachtige
, die ’ er ver van verwydert zyn. In
Italië en Amerika gevoelen de landen die irr
zee uitReken, o f naby dezelve liggen , de-
geweldigRe Aardbevingen. Lima, hoofcRad/
van. Peru., welke omtrent, twee uuren van,
Callaó le ch t, dit is'- een. zeehaven • van de
Zuidzee, o f Rille Oceaan,.na-dat zy-op ver—
fcheide tyden Aardbevingen ondergaan had,
zoo wiert zy eindelyk- in ’ t jaar 1746. met
Callao geheel verwoeR. De zee bedekte
alle de gebouwen van Callao met haar wa- -
ter, en, dcet alle de inwoonders verdrinken::
een- tooren bleef alleen van .de geheele Stad-
overig ,; en van de v y f en. twintig .Schepen ■
die in de Haven lagen, wierden ’er vier een
uur landwaarts ingelpoelt,, en. de. overige:
door de Zee ingezwolgen»
Men heeft opgemerkt dat de fchuddingen
der Aardbevingen..zich meer in den HèrfR,
Winter en- Lente als in den .Zomer doen ge-^ ■
voelen; mogelylc om, dat in deeze drie jaar—
getyden. meer regen •-Valt. Om dezelve re- •
den , gebeuren deeze rampen dóórgaans meer
des nagts en des-morgens, als op den middag,
om dat de zeekuRên dan .meer met dampen
bezet zyn. Indërdaat, de Aardbeving '
te. Lima - gebeurde des nachts in de maand
October ; . en die van. Liffabon; van., ’t jaar
1755; in-de maand November. in dè morge—
Ront. Een beruchte Stad, die niet ver van»
de haven van Pisco in Peru^ op den oevers
BT.3} ' dés