In fingu
lis partib*
corporis
apparec
prouidcclfeprocutatiohem
-, quæ illis,poftquamfaéta fint,côn-
fulàt,declatandumëft. ,
Quomodo ergohomo ex hômine, bos exboue, fem-
Pe£gignirùr,& quodq-, exfua,’nonexaliofemine oritur,
liabeil prouidcntîaîNam fi quis dicat,vcab inicio quæq*
procréa ta fine,ica ferle quadavn proçedere,hoc dicat cum
creatione omninocopulatara elïeproiiidentiam.Nam $
ordîne procédant, quæ creata lunt, prouidentiam 'cum
creatione çonftitutâefle oftendi,t. Nam proüidentiæ ëft*
res creatas adminiftrare, atqj icanih.il aliud hic dicit, <^ua jFormçht
eundem elfe qui res creet, 6c crearis confulat. Quis cum
videat formas "hominü in infinita penè multitudiné dif-
feren tes,neque viquam penitus eafdem elle, ho admire-
tur,& fi cum animo fuo réputée, non alfequatur à proui-
dentia formas rerümfinguiaiü elfe diftinÔrasîQiipd hoc
môdoliçetintelligas. Sieandemretinerentfinevlla'Var
riatione figuram,quanta rerü confufiq (equerc turï Quata
in feitia, quantætencbræ hominem occupaient, qui
nçqj familiaiem,neqi alienum çognofcerct,neq-, hoftem
autimptobum,ab amico,auc probo yirpdifcerneret:0-
mnia verèfimulclfent| vt Anaxagoræ fuit opinio/ Nam
hoc fi. ita effet,nihilobftaret, quo minus cum fororibus
6c matribus corpus milceremus,aut prædare.mur, auta-
liud quippiam palàm jmprobè faceremus, fi id modo e f fet
deelinatü,ne in ipfofacinorc deprehéderemur. Nam
pofteaconfpe£fci,agnofci nô p.éflemus»Nëqueetian^lex,
autRefpubl.yllaconftitutaeflçCjncq; patres,&filijmter
lecognofcerent,neq;aliud quîppiamquodfit adhqmi-
nis naturam,cohæreret.Çæcus enim eflet homo,quantu
quidem ad hominesdijudicandos përtinet, neqj-ei ocu-
lorùm fenfus multum adiumenti a fterret.Prêter enimæetiam
poena quæ peccatainfequi'tur,imopeccatorü ipfô-
rum dete£fcio,quandà,y t nemo fit qui ca polfit coargue -
re,quibufdam circumftâtijs proferuritur, elle prouidentia
deelarât.Plenàî funthuiufmodi hiftorijs ,& Hebræo-
rumfcripturæ,& Græcorüliteræ. Nàm eiufmodi'Sufan-
hae Cafus literis lanétis madÀrUs eft, 6c apud Græcos P oetælbyci.
Hic enim,cùm à quibufdam inteificeretur,neq-,
vllum vël adiutorem,vel teftçm haberet iniuriæ,confpi-
eàtùs grues: Vos,inquit,mortem meam vindicate.Poftea
quærentibus Giuibus,quis cçdem fecifiet,néc deprehen-
dcncibus àccidit,vt cùm theatrum celcbraretur,& popu-
lus fpecfcandi caufa cofideret, grues præteruolarét. Quos
cùm vidilïent,qui cædis eranc au6tores,riferunt, 6c ecce,
inquiuntjlbyci vindices.Qupd cù.mquidâ, qui proximè
affidebat,audilïet,detulit ad magiftratum,ilhqj.compre-
henfi,de caede çonfelfifunt. Multa huiufmodi à veteri-
bus literis mandata func, quæ fi quis velit colligere, infinité
ë&erelcat oratio. Quod fi non omnium peçcataad
eundem modûproduntur,imoaliquieffugere videntur,
nemoproptereanegetelfe etiàm prouidentiam. Non e-
nimvno tantùmmodo hominibus confulit, fedmultis
&differcntibus. Maximèautem elfe prouidentiamofté-
ditjcorpprum quæpriuntur 6c intereunt fabrica, 6c pro-
portioquæperpetuofimiliter retinetur* Naminomni
corporis parte apparet prouideritiæ cura.Qupd licet ftu-
diofis &ihduftrijs hominibus diueefis è libris colligere.
Coloriimquoque,quiinanimalibusfuntvarietas, eun-
dem femperorna,tumferuans,clamat elfe prouidentiam.
Atque etiamquôdinteromneshomines confiât, adhi-
bendasplïe pieces numini diuino, idque muneribus 6c
ücrarijscolendumefîe,prouidentiamfignificat.Si,enfin -------- ,— I----— . ...
nullaprouidentiahocvniuerfumgube;naretur,quis,aut tatem,& magnitudinem nihil dijudicaret.Tâtoriim fcil.
àquoquifpiamprecabitur? Idem confirmac ftudium be- commodorum eau (à, nobis prouidentia eft, quæpevpe-
nignè faciendiquod ab hominibus nô diftortis 6c depra- tuo,& vbiquegentium,hominûformas difiinguere non
uatisnaturaiitercolitur.Nammercedemeiusin pdfterü ! întcrmittit.Qupdmaximum e/largûmentum,etiârebus
^ A i.an an iiflr.n n n f- ! no... 1«. î/4 r» i, n i rn n fil ! i fl VP.lîlPUrâ.&
Sublata
prouidc
tia,omni
s religio
> cucrtitur.
Creatio
& prouidentia
diiferunt
tolliturerogatioihpauperes,Deiqj mecus, & fimul cum | corollarij lo‘co,etiam colorum differentiam prouidehti.
iftis virtus religioq; euerti,tur. Si enim Deus non proui- j adiecir , vt natime humaha* imbecillitati multis.mpdis
dct,neq; punit,nëq; viris bonis premia tribuit,neqj pto- i fuccurreretui'.Ai bitror'euam pleiaqüe animalia,qua fe-
pullatiniuriam,ab ijs qui iniufiè heduntur, quisDeü ve- cundum fpeciem figurafunt fimili,quod genus funt corneretur,
qui nulla in re quicquam nobis fitadiumento? nix5&coruus,habei ealiquasinafpe6lüdifferentias,qui-
Deleturetiamprophetia>&omnispraèleientiai S e d h a c I busihcerlèleconiugatimcognofcant. Cornices cnim&
non funt cófentanèa cüm ijs,qua qüotidic ferè videmuS j corui congiégantur quidê multi fepè,coniügatim tamëji
accidere.Mürtis enimnecefi'arioipforum témpore Deus feparantur,quoniapa cjuodüis horumanimalium-iugata,
apparuit,multaetiain fomnijs^grotantibüsauxiliadan- &haturafibicöniuh(fiamauem,agnofcit.Qupmodoautur,&
mult^pr^fenfionesquibufq-,feculis,prolat^funt^. teminüicemagnofcerent,riilielletcuiqueluaform^de-
Multi qui aliquem trucidarunt, impieep funt ctuentati: fcriprib,nQbis quidem non facilis ad iudicandü, fed quae
àutaliqüi(lnefandi.c6mmifere,no(5tesatqi dies terrétur.
PrætereaDéus b’Qhus eft : ‘cùm auteni bornas fir,ad bene
merèndumpropenfuseft. Siadbene merendùm.propé-
fiis,etiam prouidus. Quidhicrecélcamres quafq*, ab or-
bis architeéto Deo crcatas, èarumq-, propôrtioné &har-
moniam,& fitum,& oçdinem,& vlum, quém vnàqfiæqi
afFert vniuerfô î 6c ita'ô mrfiac ife cOnftitdtadelhonftrem,
,vt aliter fe&è le haberc non polfint,atqj nuchabent, në-1
queaccelfionem acciperc^ieq; rem vllani elfe quæ polfit
oecidere7lèd omnia perfe<5fca&venuftà,î(àpientérac prüden
ter ædificata elfe? Sed eiufmodi commerhôrationem
in dilputationemde creatione difFeràmus,hc nobisacci-
dat quod mùltis qui de prouidétia fcripferût. Nani creâ-
tionemdoçb proüidentiæ celebrant* qugCducît qûidem
nos ad dilputationem de prouidentia yfed multum tanïé
ab ea dilcrepât.Non enim idé eft prouidentia,'q> creatio.
Nam creationis eft,reâ:è efficeife qüæ fiunt.Prouidcntiçj
cqnfiilereijs quæ effedâfunt. Neque hæcômhinô con-
iunâ:àfûnt9vçlic,etvidçrè in hominibus ,qiiâlibetàçtem
ôcrationem Icientiæ exercentibus. Horum enim alij ih
hocfolùm pônüntoperàihjVtreétè efficiaht, neq£ quib-
qua curant ampliùs:vt qui ipfa,bricandi,pingendijfigëh-
dique acte occupantur. Alij lolùm procurant &p rou idée,
vt bubülci,& pecudiim paftoreSiQuare etîam nô? indif-
putattone,de;ci'éàtibrie,aptum fit dembhftrare | reétè fa-
<5ta elle quæ fa’éta fiiht. At in tràélàtionè de prouidentia
naturaliter tamen, ab ijs qua: incadem 1 unt fp'ecie facile
Cogholcatur?Etiafigna&bracula,'§c omnia, & prodigia,
(nam adGr«cos orafib rhea pertinet)fua ratione, Vtiph
loquUntur,euentus eotum qua bftendunt, coiiferuatA*
profebtoprpuidenti®rationefighificaht, & ad ea.quae
fignificant v critatem e Ue n t o ru m adjungunt.
QuidfitproutdenU4.
C A P V T L X I I I .
» Erum pfie prouidehtiam,ciim per hajc aipertuth eft*
turn per ea quse dicentur, delnceps elucelcet. Dica-
musigitur quid fit prouidentia; Prouidentia eft rcrum
procuratio aDebfufcepta.Definiunt elndern ficj Prour-
dentiaeft Dei volun tas, per qiiam omnia qu* funt,apte
_gubernantur. Qr^dd fiDei vbluritas eftprbuideritia, needle
eftre6taratione,& bpcirne, & diiiinilfimd , & qua
folaratione redfce fe habent,fieri qiise fiunf, neq; melib-
fisordihiselTe cipacia. Neceffe eftautem,eundem elle,
quires effieiat, 6c effebtis pr,ouideaf Neqj enim rebtum
eft-,necdecet* alium efficere * aliiim ea qua: effettalint
procurare.Nam hoc quide cCirceimbecillicitiseft. Multa
fiirtt etiam in animalibus fimUlachri* & imagines eoriiiii
qua: diximiis. Qhidquid eniiii geriuit, cibum quoq* fee-*
5mprbciirat*& homo etiam decreteriS omnibus q u i ad
placdnis;
fententiS j
dc proui- I
dtnijçp«
«;tibus...
B
C
Stoicoru,
Demo.. ;
criti.Epi-’
eorifen- !
teotia de ;
prouiden1'
Pu.tipidis
^ Mcnaa
drû
vitaradegendàm fpeélant,quoad eius fieri pqtèft profpi- prouidentiaeorüm eft^quæ in noftra poteftate non funt,
çir. Q^æ vèrb non prouiden|, ob imbecillltatem non vt verbi gratia vt opulentus quis fit , & non opulentus,
prouidct;Quare oftenfum eft Dcum elfe qui prouideat, j fanus & non lanus:Qupitrm nihilfacere mens poteft, ac
6c prouidentiam elfe ciufdem volunçatem. . - nemuuraquidem,vt Ariftotelesputat. Naturæenimo-
'pera perlpicua fijnt. Quid autèm ad men tem ,aut ad na-
I Quarum rerumfit prouidentia. | turam,quodaliquandoabeopoerfæexigantur, quiho-
J mi hem occideric,aliquandofceleris pcenam effugic ? nifi
C A P V T L X IV . quisdicatquod mentis & natiiræ eft, ad prouidennam
M M p I pernnere,quodfequitur,adfatum. Quodfimens&na-
■ jp S se igiturprouidchtiam, & quid eafit,di(ftumeft: j turaad prouidentiam pertinent,quæ fequunturadfatü,
JL. Reftat vtèxponamus quarum rerum fit prouidentia, j nihil eritin noftia poteftate.Sedno ica Ce reshabet. Quæ
vniueifarumne,an fingularum,^n vniuérlàrum ôc fingu- I enim ad mentem .{pedant,tarn eam quæ in agendo, quâ
larum.Plat© 6cvniuerlas rès& fit^giiiîas dproaidentia gu- | quæ in eiontemplando ponitur,, in noftra eÔe poteftate
bernari vult, prouidentiæqiieranonem partiturintrià: f docuimus. Non omnia autem quæ prouidentia gerun-
Primumenimefl'eprincipisDeiprouidentiam, quipri- j tur,naturæfunt, &fiquænaturæfiint,prouidcritiaad-
mario quidemloco ideis, deinde vniuersè toti orbi con- l'miniftrantur.Multa enim quæ Dei prouidentia accidüt,
fiilatsvtccelo & fîdçrrbus, & omnibus rebüs vni uerfi, ! non funt naturæ opera, vt de eo qui hominem occidir,o-
ideft,generibus,fiibftantiæ,quantitati,qùalitati, &a-ltjs ftendimuS. Eft enim pars proüidentiæ natura, nonipfa
talibus formis quæ fub iftis fubiedç funt.Ortui autem prouidentia.Itaque ifti nàturæ 6c menti,rcrum fingularü
ignobiliorumanimalium^&ftirpium, & omniüquæge- , prouidentiamattribuunt.CæteriDeocurçeflèaiunteo-
neiailtuc&CQrrtimpunturjfecundosdeos,eosquicoelû • rum quæ funt permanentiam, vtnihileorum quæ nata
vôhiac,profpicere.Qiiprum orcum Ariftoteles ad folem, fhnt ôéeidatÿ&huiusvnius in Deo elfe prouidentiâ.Sin-
&fignifeium;orbemrefert. Tertiam Platoftatuicproui- gulaverôfortuitOjtemerequeiaétarijeamqueob caufiun
dcntiam,penesquàmfitadminiftratio return agendarü, multainiquafacînora,multascçdes,&vtaicamfumma-
&exitus,itemquenaturalium&fortuitorumbonomm, tim,omnemimpróbitatemincerhominesver^ri,&ho-
quæmatèn'çadmixta,&inftrümentilocumobeineredi- rum-alios fortuicoposnavitare,aliosetiampuniri, quip-
cuntur, atque etiam eorum qua? his ipfis contraria funt, pe cùmquç ad redam rationem,&ex lege lunt,non om-
adeptio. Huicpiouidcntiæpræelïè cenfet certos quof- ninôeueniant:vbiafltemneqjratio,neq-,lexdominatur,
dam dæmbncs,circa cerram euftodes humanarum adio- quomodo dixerit quis Deum elfe qui procurée. Et quidé
nunnac leeundam tertiàmq-, prouidentiam à primapro- ferè vfu venir,vtviribonilædancuriniuria,&depriman-
ficifci,vr poteftate Omniaà Deo gabernétur, qui primos, tur,& innuincrabilibus malis affligantur : improbi côtra
& lecundos , & tertiosprocuratôresconftituitl In,quo 6cimportùni hominesaugeanturp9tctia,opibus,hono-
quod omniaad Dcum refert, 6c ab eius voluntate om- ribusin Repub.cæterifq; bonis quæad vitam commode
nem pendere prouidentiam affirmât, in laude pbnédum I degendâ pertinent.Mihi verô videntur qui hæc loqiiun-
eft.Quod.verofecundam prouidentiam facit eos,qui cç- ^ tur,càm aliamultaignorarcpræceptaproüidentiæ, turn
lorum orbes rorquent,non item; Non ènim hoc proui- '■ maxime animæ immortalitatem. Nam eam mortalc elfe
dentia eft,led fatum,& necelficas. Nam'Vtcunque illifi- I arbitrantes, huiusvïtæ terminis res humanas definiunt:
gurentur, necelfe eft, & quæ fiunt,fieri, & qûidem aliter deinde praua & peruerfa habent de bonis iudicia. Eos e-
noncoûciiagere.- Eorum autem quæ prouidentia guber- j nimquiopibuscircumfluunt,&dignitatibusinlblefcüt,
nantur,nihilcaderefub necelfitatenl iamdudum often- ; 6c cæterisfiuXis,caducilque bonisgloriantur,foelkesef-
fum eft. Scoici qui & fatum,Sc in noftra elfe àliquidpo- le ,& beatôsiudicanr. Animiàutembonapro nihilo du-
teftate tuentur,nullumiocum proüidentiæ relinquunt, ( cunt, quæ mulco corporis, & externa bonaantecellunt;
imo reiiera voluntatesnoftraslibertate Ipolianr, quod , Præftatioraenim bona funr, quæ rcrum font præftantio-
fiipraà nobis probatùm eft. Democritus,Heraclitus, & ; rum.Itaq; tantovirtutcsdiuitias,lànitatem,cçteraexcel-
Epicurus,neque vniuerfis,nequêfingulis, àDeo proui- lunt^quanto anima corpus antëit. Quàre cùmfolæ,tum
deriviolunt;EpicutusenimdicebatjQupdbeatunifit,& I cumalijscôiundoehominembeatüreddüt.Cumalijsin
immoftale,nequeipfum'liaberenegotia,neque alteri ex- j latitudine,folæ,& per le in citcùmlcrlptione. Nam eorû
hibere:quaré neque iracundia,neque gratia teneri : hæc ; quæ, funt,partim circumlçriptèintelligütür,vt bicubitü,
enimomnia,mibecillitatefpedari.IraenimàDeoaliéna ] partimlatè,vcaceruus : Namdeaeeruofiduos modios
eft;Excitatureniminïc,quæcontraquam velimus,aeci- ] demas,quod.Telinquitür,aceruüseft.Itembeatitudiniin
datjDeo autem nihil piætervolüntatemaccidar. Atque l latitiidineintell,edç,fidetraxeriscorporis&externabohi
quidem cbnuenienterfuisprincipijs,exiftimant. Nam
virtutes reiiqueris,, nihilominus beatitudo
- qui putan t hoc vniuer(um,cafu , & temere elfe conftitu-
mahctjiplaqi folavirtüs'lèiplà adbeatè viuendû contéta
tum,meritodieunt omnia vacare prouidentiavQuprum
eft.Omnis ergobonusjbèatus, & omnis improbus milèr,
:enim nemoicreacorfi t,eorum quis fit procurator ? Eft e-
etiamfi omnibus prorfus fortunæ bonis quç dicuncur,a-
nimeuidens,ctfmere debereferri, quae d principio teme^
bundet.Que cùm mul titudo ignoret,lolos bearos ducit,
5e>procreatafunt. Itaqueprimjeillorum fen ten tis refi-
qui & corpore probè fine âffe<fti &copiofi. Quare proui-
ftendumeft:Hacenimlabe^uStata^tiSmagnam vim ha-
denriam reprehendüc s quæ prouiden tia res h umanas riô
bebunt,qu^edidtafunt,.ad.demonftrandam prouiden-
folum exhis quæ fenfibus notâcur,fed etiâ ex fud, &. propria
tiam.Quarc hacrefutatione ad fuum tempus releruata,
præcognitioneadminiftrat. Cùm enim Deusnô ne-
veniamus ad Ariftotelis opinionem , & casterorum qui
îciat bono viro expedire pauper é efTe,eiufq; lènfum opes
.negant rebus finguhs a Deo con full .
fi dentur,deprauaturas, vtilicereiimin paupercateunit
| Nam Ariftoteles a natura Ibla vult adminiftrari lingula
viuere. Ac qui opulctus cft, læpeimpürtuniorem fore vidés,
, vrin lexto Ethicorufnad Nicomachum obfeure lina9lblafque
fi egeaqad latrocinandü enim autad rrucidados ho
Solâ tirt-
beatura '
ficere
poteft.
gnificat/ Hancenimytqu® diuina fit & infit omnibus mines,autad alia quxdägrauiora facinoraanimü adiu-
qu*generantur,cuique naturaliter luggerere , vead res ! geret)potiri illu opibus permirtit.Itaq; & ad lepeliendos
lalutaresacccdat,fugiatq; quaecontrariafint. Quodq,e- | liberos,&ad vitandos^mulosfaepe nobis Vtilis pauper-
rum animal,vtiam ditfturaeft,&idoneumfibialimétum j tasfuit.EiTetenimeoru lalusintemuacerbior, fi & libe-
deligit,quod vtileeftiequitur , & remedia raorbofum j rqsimprobos,&famulos praedones haberemus. Nos .m
naturaliter habet cognita; . ~ ) nihil remvenicnciumpr?fencientes,&eaqu£einftat tan-
Euripides, & Menander quibufdam locis mentem, J tüm fpedantes,nó reélè de ijs qu^in rebus humaniseue-
qu*in qubquefitjCuique proufdere aIfèrtlht,' Deumve^ ( niut,iudicam9.AtDeoetiafutura,tanquapr^lcntialunt;
• neminem. Veium més quidem in ijs foils perfpicicur, j. Sed ha:c quidem cócra eos, qui prouidentia damnat. \ m
quacin noftra poteftate fiinc;Autenimeftrerum,qu? fub 1 putata func.In quos etia illud è Icriptura famfta cÓueniet
^ctionem cadunt, 6c artium, aut contehïplationis. At I• dicereM»lutum dtcetfiguloï6c qua: fcquuncur. Quómodö
È f l 4ï-
Hie. 18.
Sap.ifi ‘
Rom 9.