S æ c .
L
Vide Nice-
phor. lib. i
cap. 8.
TfiJ. ly.
rò in Grascum fermonem tranflata prodit ptoum <pwy ~) ¿uem£A»|0e«7M <Tfe xj I tti 'EAAacTbc»
his verbis. U t, inquit, de origine aliquid yA^TÌav utfep X&Tiayaiy ^7reÀo>i<£, 'nS'ytn )(p Aeredtraétemus
ejufmodi legum : vetus erat TaVov l^pav t vif07n?v. ita 3 ^ Ose £ ytvioia>5y
decretum ne qui Deus ab Imperatore con- £j^Ae%()®A$v r roiintM yópcav' m\oaovriv <h>'J/ta*
fecraretur, nifi à Senatu probatus. Scit ^ S Ìva ©eov (¿AmXÌm K9t0‘e/>$c3£, ir tiv «taò
M . iEmilius de Deo fuo Alburno. Fa- > ^ fflH . Q / IM Ì m | ’
cit & hoc ad caufam noftram, quod apud * j M É K « U H H i T
vos dehumano arbitratu divinitas penfita- ei^À * M j f f i ^ AAC^va. jc^ tbto £
tur. N ifi homini Deus placuerit, Deus ^/> ra ypay Aoya m y rn ^ o T i Trap vptiv AvOpu-
tion erit. Homo jam Deo propitius effe 7niA Sbyupiy y Sto'TYis SìStfì. l i m H H H
debebit. Tiberius ergo, cujus tempore no- lo tte ry , ©eo5 a btos xaio. tbTb, ctv0pcamen
Chriftianum in faeculum introivit, ^7oy ©gafVAgav eivo} vepomixl. TiQt&os oiiv \(f> £ td
annuntiata fibi ex Syria Palasftina qua; illic jj? x&ctzovSv ovopia, eis t mojaov gAifAuOey, 1 ctyjgA- 2,
veritatep illius divinitatis revelarant, detu- ^ H | k n <tAW»fS tb t£ tV evdce.
lit ad Senatum cum prerogativa u ragli PPjprat ri? cnjfx.AyTa àvexoivaioa,7z>, 3i^Aoi 3
lui. Senatus, quia non ìple probaverat, re- ,\ » r . P /ffpuit:
Csefar in fententia manfit, commi-M T/ T T * ^ T V ’ * a ^ t '
natus periculum accufatoribus Chriftiano- B S M g H a l i a lo * 0 3 o#
rum. Ha&enus Tertullianus. Quam qui- «.¿Ta ^(patTtJ speiva', ¿7rEiA»jaa? S-ava-rov ras
dem fententiam coeleftis providentia Tibe- t Xe/Tiovav xs^Tyypois' £ è&Lviairpìvoitts tìslt
r ii Caefaris menti idcirco infuderat, ut E- oixovo/ziay tb t* clvtcS npos vai» (¿AWopS^ysy cos ay
vangelii férmo qui tuneprimùm nafcicce- . , V w ? jjfia j ~ ,
pent, abfque ullo impedimento per u n i - 0 Ta ^ A , a A0^ ,
yerfum orbem ipargeretur. 7iay^^o(7¥ yu i Sfefyapioi.
C A P U T I I I .
Ouomodo Chrtjìi dottrina per univerfitm orbem
brevi dijper/à fit, ■ 2 <
It a opitulante ccelefti virtute, falutàris
De i fermo tanquam Solis radius univer-
fum terrarum orbem fubitò illuftravit, &
prout in facris literis praedictum fuerat, in
omnem terram exivit ionus Evangeliftarum
fimul & Apoilolorum, & ufque ad fines 5 °
terrae verba eorum. Per omnes igitur civita-
tes & vicos Ecclefiae infinita hominum mul-
titudine abundantes, velut areae quaedam
frugibus refertae, brevi congregata; funt.
O
K E $ A A A I O N T .
O7TCis els 'Tca.vm, r xó o^o y òv ß & 'x ju x pw ?
cPpcL/j^p 0 Ippl Ta Xgxçou Aoy>s.
Y^Tta ó&ivicp èlwcc/Ltj d) avvzpyict, ccQpocos
0Î0L ÌA ia ßo\yi, ¥ OV/JL71WJVLV olx&fjòpluj o
otoriieAos 'W T W Y i f y \oy>$' 4 aviTH& r a u s S e i c u s 4
\7rofJbpas ^atpouijS TtAocty rtpoyei r yîjy 0 Qòojyos
r w n m é lia y jgA içw y ä u t b ^ ‘¿TrôçoA^y, ^ d s
r & 7nçc/flgt, % oiKO/dlpys t c c pyipuxS& clvtcov. ^ ^ 7 %
ava 7Rx.ra.5 ttoX u s te ^ xeoptois, TrAijöuyöTji a X covos
t x v d w i (JLvy,cu)<!\poi % Tta.pt7r?oiQ£i$ k Q p o a s exxAijaiaf
Valesii Annotationes.
bus Ecclefiafticls, TertulHanum domo Carthaginenièm fu-
-iflfe, patre Centurione Proconfularis officii. Quae quidem
militia non'admodum fuit honorata; quippe cum ejufmodi
milites nudum nomen militum haberent: reipià autem
apparitores eifent Proconfulum, & vilibus minifteriis fun-
-gerentur. De patria quidem fua ipièmet fcribit in Apolog
e t ic o cap. 9 . ubi agit de Tiberio Proconfule A fr ic z , qui
facerdotes Saturni in crucem egerat. Tejle militia patria
noftra, qua idipfum munus illi Troconfuli functa e f t . Id eft,
teftes funt officiates feu apparitores Carthaginenies Proconfulum
Africa?. Quare hx c Eufcbii verba tu»
im'Fuptirii hxfbrsjQt», malim interpretari de icriptoribus La-
tinis. Solet enim Eufebius Romanorum vocabulo defigna-
re, non ipibs Romanae urbis indigenas ac civ es, fed la t i nos
& Occidentalcs, ut inferius notabitur. Reétè ergo Ru-
finus hunc Eufcbii locum ita vertit : H ac Tertullianus, v it
& legum & inftitutionum Romanarum peritijftmus, & inter
noftros fcriptores admodum clarus.
1 'AA&rpg] Htrjus Dei nomen in codice Maz. & Fuk.
circumflexam habet ulti mam fyllabam. Codex autem Me-
dicxus duplicem habet accentum. Quod quidem in ilio codice
non ièmel faftum eife obfervavi : exempli gratia in
v o c e SoAo f jju ^ . Hoc enim nomen duplici accentu fem-
per notare iblet codex Medicxus; acuto icilicet in antepenultima
fyllabaj in penultima autem circumflexo.
2 ’Ayfeàlpil<&‘ uutiS TlocXeudit^ r S Quiiquis
hunc Tertulliani locum grx c è vertit ( negue enim ab Eu-
lèbio converfum exiftimo) mentem illius non fatis 'aflè-
cutus videtur. Verba Tertulliani apud Rufinum fic legun-
tu r : Adnuntiata fibi -ex Syria Palaflina qua illic veritatem
ìftius divinitatis revelaveruM, -detulit ad Senatum• Quam
le&ionem amplexus eft Nicolaus Rigaltius in editione operimi
Tertulliani : meritò certe. Nam altera quas in vulgatis
legitur fcriptura, ferri non poteft. Sic igitur vèrtendus
erat hie locus: ¿jf*A^w-to» uòizS r ‘fru/pu-mi c it a5 Stigib«5 •?
n«AeM5JViJS, Ci7rtp CMit 7Iw kxlffiiM! dxsitus ^¿7vlo{ ¡(pTtifotXoV
hnaoiixti, <&c. Certè vel hie unus locus manifeftè indicat,
Eufebium hujus G r x c x interpretationis auftorem non fu-
iflè, quod tamen Scaliger aliique fibi perfuaièrunt. Nam ii
•Eufebius ipiè hunc Tertulliani locum Grx cè vertiflet, non
omiifurus utique fuiflèt id quod ad inftitutüm ipfius maxi-
mè faciebat j mentionem icilicet miraculorum Chrifti, qu x
Pilatus ad Tiberium retulerat. Id enim ipie fupèriùs dixii
initio hujus capitis, m -afe< £ du ye/ceSn ¿yccfuesaf S'Sur"
¿jU/Sy ’ItirS X & rS TIiX.cct&'-TiGìqsm ßeunXu iytvSnif, 8>z j .
Atqui in Tertulliani loco, prout is Grx cè converfus hie re-
fertur, nulla fit méntio admirabilium Chrifti operum, fed
tantum dogmatis Chriftiani. Certum eft igitur, Euiebium
hujus verfionis auétorem non fuiilè. Porrò quod Tértullia-
nus dicit annuntiàtum Tiberio ex Syria Palxftina, id Eufebius
de relatione ad ipfum mifsä intellexit. Et tamen latina
vox hunc fenfum vix admittit. Annuntiari enim proprie
dicuntur, q u x fama 8c rumoribus innotefcunt.
3 A?A®- av dottiseli ¿5 rtS Kyf/iodh aalausmj^ Re£iè CX-
preffit fenfum verborum Tertulliani, cum prarogativa fuf-
fra g ii fu i: nifi quòd de dogmate perpéram adjecit. neque
énim Tertullianus loquitur de dogmate Chriftianorum, fed
de divinitate Chrifti. Igitu r, cum prerogativa fuffragii fui,
idem valet ac cum fuffragatione fuaj qu x maximam ha-
bébat au&oritatem.
4 A077Hg, to 15 imfb/jcji ^upccìf J Nicephorus, qui
totüm hunc Eufebii locùm ad verbum deferipfit, habet
ttirucff, 5 toìs JìIm ì imifSfui %xpxi<;. Q u x particula non me-
diocrem addit elegantiam. Paulò pòft fcribendum eft
XtfSy 7t uùtS >£, Icn'ivXvy, ex eodem Nicephoro, cui fuffra-
gantur libri noftri Maz. Med. ac Fuketianus.
<rvygçîjxètra.y. OrîE èk. yepayncov t? 5 àyg-
A9t-0&y *7rAavjj?, 7ra.Acu.oi voaco SìioiStLipiovicis eiiïto-
Aay rm$ 4 ^^'^ ‘KvmSüßpoi, irpos tyi$ t b Xgiqou
dlWCLflMS TV* T Qoivnav auTB $lS)A<nccLAlCL<;
te opcoS X) 7ia^tib^o7rDiia<, ctHrrft Jetvccv
: rt,«7njAAaypSfioi, 1 eÀpypiav te ^aAe-TramTOy Àticnv
^)çlfjdpu3 71UGYIÇ ¡a iïcupioviiüis jeare^voy TrvAuQ&t-
j ci$*a e va S i [¿way u va j ®îov cofioAÓJyv r v avpar:¿v-
rttoy S\tpu8py>V rsrov te auTov l^èapcois ¿Ayjôss AÎ-
E t qui propagato a majoribus errore, fu-
perffitiolo Daemonum cultu quafi vetufiò
quodam morbo confinili tenebantur, hi
Chrifti virtute per pr^dicationem fimul &
miracula difcipulorum ipfiusy tanquam à fae-
5 viifimis dominis liberati & graviffimis vin-
cu lis foluti, Deorùm quidem turbam à
Da?monibus inveitam refpuebant, unum
autem Deum effe omnium rerum opificem
confitebantur. Quem quidem facris ver^
pietatis ritibus, per divinam modeftamque
S Æ C*
I .
ctCeius, Sì c^ôsa xj m(ppovo$ fyyjoxelcLS ty\s v7Co r S 10 rehgi°nem quam Servator nofter in huma-
2 ®tm§05 yptcev rcS T cLvQpa>7iZày Qlce xa^ciraTccpeioTìS
lyépcupov. àA A a $ rys % apnos y% ry$ $ûaç ÿ
2, ’¿ ^ 7 T a AoiTa )*opd/jys 59 r7iplor‘ti pi 1 ^ r r
b naAatçiyûjy Kcaaa/>etay b KopyyAÎs qvv oAco rcS ol-
xq> Si ’èÿricpcLvûas ^ uotÌ ^ s vTrapyias te Hg?ç>a, ^ j ^ nifierio fidem in Chriftum effet amplexus, Ait. Ap.
¿5 r Xpiçiv Temy Xsl& S ìPaM s ’ ^Aeiçtiiy 7E ^ complures alii ex Gentilibus Antiochiæ I0*
Cornelius num genus invexerat, colebant. Cum ergo
Dei gratia jam in reliquas. quoque ■natio.nes.c«,»»,.^
fefe diffunderet, primufque in urbe Palae-Romanus
ftinae Csfarea Cornelius, cum univerfa. fa- c ^r'ft‘ ft-
milia vifione quadam divina Petrique nfapUstitur.
,/. j ) .» . / tc , . i / -p. « BMW Z idem reculent, quibus difperfi in.ilia SteaA
A oe v î 'tt Av 'r toy eias E A A u o o y , 01$ 01 W r r u , . r . 1 , . r : v
^ r ' ^ f f y > y > n/ PIiani perfecutione difcipuh verbum D e i
2 TE(pava Sxafroy Z l& a n a p w s exypvçw a > W prædicaverant : fiorente tum & vigente An-
ctp rd ) Tchyfoyms * A ymo^oy exxAtiaias, ¿v tiochenorum Ecclefia, in qua plurimi fi-
TttÙTàf’TE '(yki-mpov'TaiV 'XAtiTcev oozov r te Yg-aomul congregati aderant, tum ab HierofolypoavAvpicov
npoQyfmv, XSH °v v au7cT$ -BoqiyaCa xa] mis Prophetæ, quibufeum Paulus fuit Se
IlauA a, Ite/>b te ttAhObs 'Q i t ¿ tois àSiA(J>ayy y
Xe^çiayoey nsÇftoyyt/.a tò te 'rparov avrodi dxrr^
3 c 3 a it & 0aAas % yvîpifs yyç avaSÌSò^). c %. "hyxJSas
Barnabas, turn alii fratrSs numero haud
pauci, Chriftianorum nomen ibi tunc pri-
mum tanquam ex amceno ac fcecundo ce-
fpite exortum eft. Sub id tempus Aga-
7- ™ / I r ~ r-, a. I ^ / ipnc cxortu
pò us T (TLUiov-mv a v W Iipo(p)jTOy, 'Gf&i Ta pi,gA- 1 5 ¿ us qUidem
4 Aeiv Aipcov 'Zt^oOgCTn^ei* 4YIav\ oì 3 59 Exp- aderant, famem futuram prædixit : Paulus
V a l e s i i A n n o t a t i o n e s .
unus ex Prophetis qui illic
1 Éig/vZ» 7* ^AfTWTOTwv] Ita legitur etiam apud Ni-
cephorum, qui Eüfebium noftrum exferipfit, ut folèt. In
omnibus tamen noftris codicibus, Regio fcilicet Maz. Med.
àc Fuk. feriptum inveni tlgypZy, qu x lcitio fine dubio
prxferenda eft.
2 K«to t lw T ThtXcuftyZv Kcn<mgHctv~^ Nóftri codiccs
Maz. Med. ac Fuk. feriptum cxhibent w m rUò TiaXcwhmv
Yjct4<mgeicu>, re£lius meo quidem judicio. Dicebatur enim
i n ciXcuiivw Kmoa^hx, ut alibi occurrit apud Eufebium noftrum,
ad diferimèn Cxfä rex Philippi qu x in PhCenice fita
erat. Leve quidem id nonnullis fortaife videbitur : Sed nos
in hac noftra editione, tìihil eórum q u x in manufcriptis codicibus
occurrunt preterire coiiftituimUs, quò ledtori dili-
gentiam npftrarrt approbemus.
3 'At* tùj»xSi yoyifjjis Ita quidem legitur in còdice
Re gio, quem fecutus eft Stephanus. Sed reliqlii Codices,
Maz. fcilicet ac Med. cum Fuk. 8c Savil. feriptum ha-
bent yoyljAis m itfi. Nec alitèr in exémplari fuo légerat Ru-
finus, ut ex ejus interpretatione cölligimus. Sic enim vertit
: ibi prìmòm difcipuli veluti perenni fonte fumpto vocabu-
lo appellati funt Chriftiani. tib i tamen lubentiiis legerim
Velut e perenni fonte fumpto vocabulo. Nam in G re co eft
Zarsg ¡Mr (ÙJkXSì , ^ yoylpis Trnyrtc,. Mutärunt autem hanc
fcripturam ii qui fibi perfualerant su^wA? & ympsv dici non
poife.de fonte. Ceterùm Chriftianorum vocabulum princ
ip a l Tibérii primùm orbi innotuiife, teftatur etiam Tertullianus
in Apologetico, cujus locum in fuperiori capite
adduxit Eufebius.
4 n«t»A©- 3 é BxgyxSxcJ Nullo modo in Tiberii tempora
cadere poteft h x c Pauli Hierololymitana profedtio.
Nam Lucas in Adtibus difertè icribit,eam contigifle quo
tempore Herodes Agrippa inflidtà cxlitus plaga interiit.
Quod quidem temporibus Claudii accidiife inter omnes
eonftàt. Prudenter itaque fecit Nicephorus, qui cùm to-
V A R I
a Emì 3 patos sivxf ’fiòy ¿^Aóyjiy] Imo non folùm Dx -
monum cultores, fed & ipfi Dxmones 8c fe Spiritus impu-
ros, 8c unum Deum verum confeffi funtj tefte Tertulliano
Apologet, cap. 13 .Edatur hìc alitfuis fub tribunalibus veftris,
quem damoné Ogi conftet. fujfu s n quolibet Chriftiano loqui
Spiritus iUe, tam fe damonem confitebitur de vero, quam alibi
Deum de falfo. -----— Omnis ifta confeßio iUorum, qua fe
Deos negant effe, qudque non alium Deum refpondent prater
unum cui nos mancipamur,fatis idonea eft ad depellèndum cri-
tnen lafa maximi Romana religionis.
* ^/»iiAi«] Cxfa rex Cornelius Romanus centurio cohortis
ad Legionem Italicam lpedfcantis, Judaicx religionis ftutum
hoc Eufebii caput ad verbum deferiberet, poftremam
hanc partem, de induttrici pretermifit, ne in eundem cum
Eufebio errorem incidetet. Eufebium verò noftrum in eam
opinionem induxit Pauli locus ad Galatas, ubi de fuis ad
urbem Hierolòlymam profedlionibus loquitur. Quem locum
ut clarius intelligere poffimus, de univerfis Pauli pro-
fedtionibus in iàcram urbem poit ejus ad Chriftum con-
verfionem, diligentiùs inquirendum eft, Lucas quidem qua-
tcr omnino eum Hierofolyma profedìum effe icribir. Pri-
mùm paulò pòft ejus baptifmum, cap. 9. Adtuum. Iterum
deinde profedtus eft Paulus Hierofolyma ad deferendas fra-
trum eleemofynas, ut refertur in cap. x 1. 8r 12. Poftea
afeendit Paulus Hicroiolyma ob eontroverfiam de circum-
cifione 8c Judaicis ritibus, ut habetur in capite 1 p. Poftremò
venit Hierofolyma fub finem principatàs Claudii, ibique
diutiffimè viniftus permanfit. Ipfe vero Paulus in Epiftola
ad Galatas, bis poft fuam ad Chriftum converfionem ve-
niffe fe dicit Hierofolyma 5 & utramque protèétionem his
temporum intervalli? diftinguit. Cùm autem, inquit, pla-
cuit ei qui tne fegregavit, & vocavit per gratiam fuam, ut re-
velaret filium fuum in me, continuo non acquievi carni &
f(inguini. Neque veni Hierofolyma ad anteceffores meos Apo-
ftolos : fed abii in Arabiam, & iterum reverfus fum Dama-
feum. Deinde poft annos tres veni Hierofolyma videre Petrum,
& manfi apud eum diebus quindecim, fyc. De fecunda autem
profeétione fua ita loquitur. Deinde poft annos quatuorde-
cim iterum afeendi Hierofolymam cttm Barnaba, ajfumpto &
Tito. Afeendi autem fecundìim revelatioriem : contuli cum
illis Evangelium, quod pradico in gentibuS, & c . Quis non
videt h x c inter fe prorfus diferepare, cùm Paulus quidem
neget fe venilfe Hierofolyma ftatim poft baptifmum : Lucas
verò poft baptifmum à Paulo fiifceptum, 8c aliquot
prxdicationes Damaici habitas, illum Damafco ciani au-
fugiflè, 8c reità Hierofolyma venilfe teftetur. Hanc Lucas
o R u M.
diofus, fed incircumcrius (cujufmodi Profelytos porta & Pios
natìonum Hebrxi appellare folent j . juffus eft accerfere Petrum
dyc. UJfer. Annui, ad Ann. D . 4.1. Hujus Baptifinurà
Pearfonus refert ad ann. D. 40. Amai. Paulin. p. 4.
.c K«f ’'A^»®^ $ «s') A i l . Apoft. X I. 2 7 ,2 8. In his autem
diebus fupervenerunt ab Hierofolymis prophet a Antiochi-
am. Et furgens ùnus ex eis, nomine Agabus, fignificobat per
Spiritum (prophetix, noncium énim olla femes in partibus
oricntis orta erat) famem magnam futuram in univerfo orbe
terrarum ì qua fatta eft,. precipue in Judxà, fub Claudio
Cafare. Pearfon Annal. Paulin-.. ad ann. Claudii 3. Domini
43 vide cap. 1 2. hujus lib. & Annot. ibid.
G 2 y a C a f ,