Garthagini fecerat, fententia percuffiffent, iterum vèftri ad
lmp. vénérant, & de judicio Epifcoporum in quo v illi fue-
rant, murmurarUnt. Jfjuomodo enim poteft malus litigator
laudare judices, quibus judicanttbus villus efi î Iterum tarnen
clementijfimus Imp. alios judices Epifcopos dédit apud
Arelatum Gallia civitatem, & ‘pfis veftri ad ipfum lmp.
appellarunt. Denique idem Aug. fub finem concionis fecund
» in Pfal. 36. eadem refert. Quid apertius tot teftimoniis
C A P U T IX .
SED nunc ex diverticolo in viam redeuntes, coeptum
narrationis ordinèm perièquamur. Inter .Epifcopos
qui ad Arelacenfè Concilium invitali funt, fuit etiam Roman*
urbis Epiicopus». Id copjicio partim ex Epiftola
fynodica quaçri Epifcopi ad Silveftru.ro Papato direxerunt»
e um falutantès his verbis. Et utinam, frater dilectifjìme,
ad hoc tantum fpellaculum intereffe tanti fecijfes. ■ Profello
Auguftini l Cum enim majores Donatiftarum duo- „« . . - -
bus Epifcopalibus judiciis damnatos eiTe affirmet, Ro-iO credimus quia tn eos feverior fuijfet ¡ententta probatq: &
. 5 .... A I ' : I _____ vinttiCruyn I .J /! iMB/P rrvttjt TwfhpV mtL\hYP. l'Àt.tt't'J. t Vi
mani fcilicet Conciïii Sc Ardatenfis ; de priore quidem eos
murmuraife & conqucftos effe fcribit-, & accufaflè ju<
dices fuos: à pofteriore autem Concilio provocaffe. O-
xnitto locüm ejufdem Auguftiniex libro de unico ba-
ptifmo, & ex libro de unitate Eccleli* cap. 18.Sc ex Ho-
milia iècunda in Plàlmum 36» • & ex lib. 4. contra Cre-
feonium cap. '7.
C A P U T V III.
O i E d opponituï nobis Optati teftimonium» qui in libro
t primo difertiflime affirmât, Donatiftas à Conciïii Ro.
pariter nobifeum judicmte, coetus nofter majore latitia txtd-
taffet. Seti quoniam recedere a partibuf illis minime potufti,
in quibus Apoftoli quotidie Je dent, &c. Partim vero id-
ipfum colligitur, ex eo quod Legati Silveftri Pap* ,cum
reliquis Epifcopis buie Synodo fubfcripierunt, duo fcilicet
Presbyteri ac totidem Diaconi. Cum enim Conftantinus
Imp. hoc Concilium collegerit, Sc Epifcopos judices de-
derit, certurn eft non alios judices in hoc Concilio elle
potuifle, quatn quos ad Synodum evocaverat Impcrator.
Proinde cum Legati à Silveftro miffi interfuerint Arelatenfi
Concilio, fateamur meceffe eft1, Silveftrum quoque una
cum ceteris ad hanc Synodum invitatum fuiflè. Idqufe
prudenti confilio, leu ab Imperatore Conftantino, leu
mani ièntentia. appdlationem interpofuiflè. Equidem ne- 20 ab iplìs Epifcopis faólum videtur. Cum enim ob affiduas
gare non poflum id ab Optato relatum effe. Sed ad-
yerfus Conftantini Imp. teftimonium, adverfus tot loca
Aurei» Auguftini, qui poft Optatum totam hujus fchif-
matis cauiara longe diiigentius inquifivit, leve profe&o
mihi videtur parvique faciendum illud Optati unius teftimonium
:cum przfèrtim corruptos elle eo loco ac mu tilos
Optati códices, jure quis poffit fufpicari. Id enim
placuiffe video F. Balduino. Sed concedamus Íntegros in
hac ¿arte eflè códices Optati, nec ullo librariorum yitio
interpellations Antiftitum partis Donati» placuiifet Imp.
Conftantino caufàm illam, qu* Miltiadis Pap* Ièntentia
terminata jam fuilìèt, iterum ventilare, invitandus ne-
ceflàrio fuit Romanus Epifcopus ; ne de ièntentia ejus
cujus maxima erat in Eccleiìa auéfcoritas, minoris dignitatis
Epifcopi abfque iplìus confenfu cognofcere voluiflè
vjderentur. Porro etfi ex plurimis orbis Romani pro-
vinciis Epifcopos ad hoc Concilium evocav.erit Conftantinus,
major tarnen fuit illic numerus Antiftitum Gallicadepravatos.
Certe Optatum ipfum erraffe fateamur ne-3onorum. Sexdecim enim Galliarum Epifcopi in fubfcriceflè
eft, qui Donatum à Conciïii Romani fententia ap-
.pellaffe affirmât: ad quam appellationem Conftantinus Imp.
fie refponderit. O rabida furoris audacia : Sicut in caufis
Gentilium folet, appellationem interpofuerunt. Atqui confiât,
Conftantinum in h*c verba exclamaffe poft judicium
Arelatenfis Conciïii, cum Donatift* ab eo judicio pro-
vocaffent. Extat enim Conftantini Imperatoris Epiftola
ad Epifcopos feripta poft Arelatenfè Goncilium, in qua
leguntur h*c verba ab Optato relata. Scio_quidem IIptionibus
numerantur. Inter quos fuerint Marinus, Re-
ticius 8c Maternus: iidem ipfi qüi Synodo Roman* fu-
periore anno interfuerant. Ex quo utique apparet, ve-
riffimum eile id quod fuperius obfervavi, Donatiftas fei-
licet non appellafle a fententia Synodi Roman*. Nam ff
appellatiqnem interpofuiflent a Romano Concilio, non
iidem ipfi judices eis dati fuiffent Arelate, quorum fententia
Rom* prius fuerant condemnati. Cur vero Gon-
ftantinus tot ex Galliis Epifcopos Arelatenfi Concilio inluftriffimum
Cardinalera Baronium exiftimaffe, hanc E-4otereffe voluerit, h*c pr*cipiie caulà videtur fuiffe, quod
piftolam Conftantini feriptam effe ad Epifcopos qui Concilio
Romano interfuerant. Sed ejus fententiam refellit
Auguftinus in Epiftola 16*. cujus verba jam fupra pro-
tulimus. Sic autem habent. Neque enim aufus efi Chri-
fiianus Imp. fic eorum tumultuofas & fallaces querelas fitfei■
Epifcopi partis Majorini, miflo ad Conftantinum libello,
ut fuperius diftum eft, judices libi ex Gallia tribui nominatimi
poftulaverant. Prsfuit etiam Concilio Màrinus
Arelatenfis Epifcopus, in cujus Ecclefia Concilium erat
congregatum. Docet id Epiftola Synodica, in qua Mapere,
ut de judicio Epifcoporum qui Roma fédérant, ipfejudi- rini nomen ceteris pr*ponitur. Quod fi quis objiciat,
caret : fed alios, ut dixi, Epifcopos dedit ; a quibus tamen in fubfcriptionibus Epilcoporum Chreftum Syraculànorum
illi ad ipfum rurfium Imp. provocare maluerunt. fjhta in re Epifcopum principem locum obtinere, non ex eo ftatim
'silos quemadmodum detefietur, audifiis. Intelligit procul- concludendum eft, Chreftum Arelatenfi Concilio pr*lèdubio
Epiftolam Conftantini ad Epilcopos* qui in Arela- yodiffe. N.hil enim incertius, nihil mendofius effe iolet
tenfi Concilio judices federanti in qua Conftantinus ap- hujufmodi fubfcriptionibus. Cum enim Epifcopi decretis
pellationem Donatiftarum ab Epifcopa'li judicio interpoli- Conciliorum fubfçriberent eodem ordine quo in Concilio
tam graviffime deteftatur. Sane in geftis purgationis C*- fédérant, nequaquam tamen hic fèffionis ordo vulgo lèrciliani
Se Felicis, hxc Conftantini Epiftola fubjungitur vatur in fubfcriptionibus Conciliorum quas habemus'j
Concilio Arelatenfi: quod fecutus Jac. Sirmondus in col- fèd per provincias diftribuuntur Epifcopi. Quod quidem
leftione Conciliorum Galli*, merito earn Epiftolam Arelatenfi
Concilio fubjecit. Quifquis certe cam Epiftolam
legerit, nunquam dubitabit, quin ad Arelatenfe Concilium
potius fpe&eti quam ad Romanum. Etenim ftatim poft
1 librariis. fa&um exittimo in plerifque veteribus Conciliis,
dum legentium utilitari confiiltum volunt. Quare cum
ex hujufmodi fubfcriptionibus nihil certi elici poffit, re-
currendum eft ad Epiftolam Synodicam : cujus hac in re
judicium Synodi Roman*» Epifcopi partis Majorini re- óoplurimum apud nos valere debet auàoritas. De numero
verfi funt in Africam, ut docet Conftantinus in Epiftola
ad. Elafium. In Epiftola vero de qua nunc agitur, ait
Conftantinus fé mififfe quofdam è fuis hominibus, qui ob-
ftinatos illos & Epifcopali judicio parere recuiantes, ad
Comitatdm fuum perducant. Quare h*c Epiftola ad Concilium
Romanum pertinere non poteft. Erravit igitur
Òptatus, qui verba hujus Epiftol* ad Concilium Romanum
retulit; memori* vitio in eum errorem, ut videtur,
■ induftus. Simili errore idem Optatus fcribit, Conftantiautem
Epifcoporum qui huic Synodo interfuerunt, non
levis diflenfio eft. In Epiftola quidem Synodica très ac
triginta duntaxat nominantur, cum tamen in fubfcriptio-
nibus quatuor fupra quadraginta numerari videamus. Cujus
diferiminis hæc probabilis ratio .afferri poteft, quod in
Synodica quidem ii tantum commemorantur Epifcopi,
qui Concilio interfuerunt : in fubfcriptionibus vero, etiam
Presbyterorum nomina referuntur, qui ab Epiîcopis ob
certas caufàs abfentibus miffi fuerant ad Synodum. Quod
num ad preces Epifcoporum partis Majorini, qui judices 70 autem Baronius ducentos Antiftites huic Concilio interex
Gallia* fibi dari poftulaverant, his verbis refpondiffe.
Pet it is a me in faculo judicium, cum ego ipfe Chrifti judicium
exfpeSem. Et tamen conftat, Conftantinum nihil
reicripfiile precibus illorum ; fèd tantum ad Anulinum
Proconfulem, & ad Miltiadem Epifcopum literas dcdiffe.
Verba autem ilia qu**ab Optato referuntur, funt ex Epiftola
Conftantini ad Epifcopos . Arelatenfis Concilii. Jjiua
in ipfis tanta vefania perfeverat, cum incredibili arrogan-
I perfuadeant fibi qua nec dici, nec credi fas efi
fuiffe fcribit ex libro primo Auguftini adverfus. Parme-
niannm cap. y. in eo manifefte hallucinatur. Neque enim
de Arelatenfi Concilio ibi loquitur Auguftinus, fed de Concilio
Romano; cui non ducenti,- fed novemdecim tantum
Epifcopi interfuerunt, ut inter omnes conftat. Quare a-.
pud Auguftinum pro 200. fcribendum eft 20. Fruftra
etiam idem Baronius cenfet defiderari nomina multorum
Epifcoporum, qui Arelatenfi Concilio interfuerunt: atque
inter hos nomina duorum ex Sicilia Epifcoporum, quos
feehtes a reHo judicio dato, pro quo meum judicium comperi 80 juxta mandatum Conftantini, Chreftus Syracufänorum
poftulare. ßjfua vis malignitatis in eorundem peftori- Epifcopus.' fecum perduxit ad Synodum. Quafi vero
perfeverat ? Jfhtoties a me jam ipfo, improbiffimis bus I 1 ^ _ dditio- Imperator ~
nib us fuis funt condigna refponfione opprejfi I fffiti. utique ft
hoc ante oculos habere voluiffent, minime hoc ipfum inter-
pofuijfent. Meum judicium pofiulant, qui ipfe Chrifii ju dicium
exfpeilo.
Conftántinus pr*ceperit Chrefto, ut duos
fècum Epifcopos adduceret. Extat certe Epiftola Conftantini
ad Chreftum, qua Conftantinus ei permittit, ut
duos fècundi loci fibi comités adfumat: quod de presby-
teris intelligendum eile, in anijotationibus noftris ad Eufebii
ièbii librum decimum fufè demonftravimus» Nec tanken
Chreftus facultate-ab Imp. fibi conceda uti voluit, fed
unum duntaxat Diacortum fibi comitem èlegif; feu,.quod
presbyterorum prsfèntia ac minifterro carer'e Ecelefiam
fuam nollet ; feu ob aliam quampiam ratiohem. Quod
vero ad Conftantinum ipfum attinet, cxiftimavit quidem
Baronius eum Arelatenfi-Cóncilió interfuiflè. : Sed cum
tiemo ex veteribus, ac ne ipfe quidem Auguftinus» qui
tamen de hoc Concilio fzpiffime locutus eft, id unquam
affirmaveriqt, non poffumus llluftriffimo ac doftiffimo i
Cardinali aflèntiri. Certe ex .Epiftola quam Conftantinus
fcripfit ad Epifcopos poft Synodum A'relatenfem.-
manifeftiffime colligitur eum Synodo non interfuiffe. Sciò
quidem Baronium fupra memóratam Epiftolam retuliffe
ad Synodum Romanam. Verum certiffimis argumentis
paulo ante à nobis demonftratum eft, hànc Epiftolam
Conftantini ad Arelatenlè 0>ncilium pertinere. Quod fi
Imperator huic Synodo interfuiffet, quoOàm mòdo aulì
fuiffent Donatift* ab ejus .Synodi féntentia ad Imperatoris
judicium provocare £ Quid enim hòc alhid erat 1
quam ab Imperatore ipfb appellare ?
C A P U T X.
C on g r e g a t i igitur Epifcopi in civitaté Arelatb,
C a lend is Augufti, Volufiano II. & Anniano Coff.
anno Natalis Dominici 314. primo quidèm caufàm Cz-
ciliaiii difeutere cceperunt. Duo criminum genera objici-
ebantur Czciliano, quorum alia ipfum Czcilianum, alia
ordinàtórés Czciliani pulfàre videbantur. -Arguebatur
enim quod cùm èffet adhuc diacónus, juffu Menfurii
Carthaginènfis Epifcopi ad limina carceris publici, in ,,
quo ■ martyres vinfti erant, cum loris & flagris & àrma-
torum multitudine ftans, alimenta martyribus afferri pro-
hibuiffet, ut fcribit Auguftinus in Breviario collationis
tertiz, & Donatifta quidam in hiftória paffionis Sanfto-
rum Dativi, Saturnini & fbeiorum-. Alterum crimen érat,
quod à traditoribus fàcrorum volutninum ordinàtiis fuif-
fet Epifcopus. Verum Epifcopi qui ad hujus caui* ju dicium
convenerant, cùm accufatiònem illam & probatio-
nibus & omni ratione deftitutam . viderent, accùfatores
ipfos, prout in Synodo Romana faifum jam fuerat, partim
damnarunt, partim repulérunt. Quibus peradris, an-
tequam finguli ad ièdes iiias reverterentur, vifum eft
ipfis quzdam ex communi confilio decernere, qu* 8c
przfenti rerum ftatui accommòdata, & in' perpetuum
ùtilitatibus Ecclefi* eilènt profutura. Eos canon’es una
cum Geftis Concilii ad Silveftrum Papam tranfmiièruht,
ut per eum» qujppe qui Apoftolic* cathedr* principa-
tum obtinebat, reliquis Ecclefiis innotefeerent. Script*
funt etiam ab iifdem liter* ad Conftantinum Imp. quibus
Gefta Ecclefiaftica, datumque inter partes judicium,
8c obftinatam damnatorum pervicaciam ei fignificarunt.
Nam poft audtóritatem judicii Epifcopalis, multi ex parte
Donati, damnatà priftinä diffeafione, cum Czciliano in
concordiam redierant. Quidam vero pertinaciffimi ac
litigiofiffimi, ab Epifcopali fententia ad Imp. provocave-
rant, ut ait Auguftinus in Epiftola 68. Quo nuntio àc-
cepto, Conftantinus tantoperé éommotus eft, ut in Epiftola
quam refcripfit ad Epifcopos adhuc in urbe Arèla-
to confiftentès, acerbiffime eos homines deteftatus, offi-
cinam diaboli eos vocare non dubitarit. Milites etiam
ac Tribunós è palatio fuo mifit, qui nefarios illos homines
ad Gomitatum iuum perducerent ; malum iildem
minitans, nifi quamprimum refipuiffent. Sed & literas
dedit ad Vicarium A fricz, tir quicumque ejuidem .infa-
ni* ac furoris confcii in illis partibus eilènt dèprehenfi,
fub'idonea proiècutione ftatim ad palatiuin fuum mitte-
rentur. Interim vero Epifcopis. apud Arelatum refiden-
tibus przeepit, ut patientiam nihilominus adhiberent, data
fchifmaticis adhuc optione, eligendi utrum ffiallenr.
Ac fi quidem eos in eadem veiània perièverare animad-
verterent, protinus ad proprias fedes finguli fe recipérent.
H*c Conftantinus in Epiftola ad Epifcopos. Ex quibus
perfpici poteft, quam prolixa fuerit lenitas ac benignitas
Imperatóris Conftantini, qui effrenat* mentis hominibus,
altero jam Epifcoporum judicio damnatis, dilatitìnem adhuc
à Sacerdotibus dari voluit, ita ut fi ad pacein &
unitatem Ecclefi* redire' vellent,. integro ftatu facerdotii
fufeiperentur. Sed interdum plus nocet lenitas quàm f*-
vitia; dum improbus quifque, principis dementia non
tam ad emendationem provocatur, quam ad majorem
licentiam impellitur. Atqùe ideirco maxime imperium
Conftantini pleriquereprehendendum putarunt,quód adverfus
improbos homines, multorum & graviffimorum .fiici-
norum reos, nimis clementér ageret Imperator, ut in
èjus vita notat Euièbius.
C A P U T X L
Dum hzc in Galliis geruntur,. in Africa caulà Felicis
Aptungé'nfis Epifcopi ab Aìlianò Proconfule diicufià
eft. Nam cum Donatiftz de Synodo Romana fre-
quentiffime conquefti eilènt apud Imperatorem Conftantinum,
affirmarentque non omnem caufam illic ab. Epi-
icopis auditam fuiffe: Neque enim de Felice 8c reliquis
ordinatoribus Czciliani, quos Donatiftz traditionis reos
eflè dicebaht, inquirendum eflè ceniuerat Miltiades; Im-
perator omnem criminandi anfani ipfis volens ùdimere,
mandavit Vero agenti Vicariam Przfedturam per Africam,
ut de crimine traditionis quod Felici Epifcopo ob-
bjiciebatur, diligenter iriquiierèt. ' Sed dum. VerUs juffio-
nem principis exfequi aggrederetur, in difficilem ac diu-
turnum morbum incidit. Quare ^Elianti® .Proconful A-
iric*, mandato principis partes.;Vicarii agendas .futqepiti,
& negotium Felicis ad examen éc jurifdidlionem ,fuam
revocavit.; Induiftus eft in judicium ClaudiuS'Saturiantis,
ièu Saturninus, ut vocatur ih Epiftola Conftantini ad
Probianum, qui fuerat curator civitatis Aptungenfium
tetppòre pérfecutionis, id eft, Dioelétiaiio V ili. 8q Maxi-
miano V II. Coff. ut ex. geftis mun|cipalibùs,'qu* ab
oipio conferà erant eo quem dixi carino, perfpici poflèt
utrura Felix Epiícopus Aptungenfis facros códices cre-
mandos tradidiffet. Exhibitus etiam eft Calidius Gratia-
nus, Curator ejus anni quo qusftio agitabatuT,- ut.fcilicet
afta municipalia iuperioris témporis Magiftratuum in
-judicium afferret. Hic Calidius Junior vocatur, à Conftantino
in Epiftola ad Probianum ; .ad diftinéfionem icir
li^et Calidii Saturiani fèti Saturnini. Ita enim legenduni
eft in Qptati lib. 1. Przter hos exhibitus eft iii-judjció-
Supérius Stationarius, Solon fervus publicus, Se Ingénti-
us Scriba, Se Alfius Czcilianus, qui fuerat Magiftràtus ièu
3 Duumvir municipii Aptungenfium tempore, perfecutionisi
Idcirco autem. induétus eft Stationarius, quod cùm Chri-
ftiani cogerentur a Curatòribus Se. Magiftratibus Icriptu-
ras tradere ex pr*cepto Impp. milites fècum habere iò-
lerent Sc Officiates; Centuriones videlicet ac Beneficiarios,
ut patet ex Epiftola Secundi Tigiiìtani- ad Menfu-
rium, quam refert Auguftinus in Breviario. Male in
Optati librò fuperfiationarius legitur confufis vocibusi
cùm fcribendum fic Superius Stationarius. Male etiam in
Epiftola Conftantini ad Probianum quam-refert Augu-'
oftinus in lib. 3. contra Créfconium, legitur Superìus Sa-
turianus. Redtius jn Epiftola 68. ejofdem Auguftini Superius
Centurio nominatur. His omnibus quos fupra
memoravi ad inftruftionem cauf* Felicis exhibitis in judicio
ProGònfulari, ALlianus Proconful cognitionèm exor*
fùs eft. LccSta flint primo A<Sta municipalia. Interrogati
Saturninus Se Calidius Junior Cùratores, Se Superius Stationarius,
8c Czcilianus Dùuniviralis. Ex quorum re-
fponfis ac profeffionibus, Felicem Epifcopum integrum
effe conftitit à traditione fàcrorum librprum. Ingentius
povero Epiftolam Czciliani Se Afta Municipalia falfaffe
convi<ftus, in catcerem miffus eft, ut artièri interrogation!
fervaretur. Extat fententia /Ebani Proconfulis in libro 1.
Optati, 8c in Geftis purgationis Félicis.qu* ex Appendice
Optati jamdudum edidit Papirius Maffonus. Sed dolen-
dura eft maximam partem horum Geftorum Proconfula-
rium temporis injuriá periiflè. Defideratur enim pars prior,
in qua A dìa Municipalia Se intérrògationes ac profef-
fiones Curatorum ac Stationarii Continebantur. Porro M-
lianus Proconful caufam Felicis adivit, Volufianò 8c Anni-
60 ano Coff. quintodecimo Calendas Martias, ideft poft men-
fes ferme quatuor à judicio Miltiadis, ut fcribit Auguftinus
in librò ad Donatiftas poft qoìlationem. Quod tamen;
non ita àccipièndum eft, quafi eo ipfo die caulà terminati
ac judicata fit. Neque enim inter unius dici fpatiuro, tot Geftorum
documenta perlegi, tot perfòn* interrogati potue-
runt. Quare heceffe eft, ut in .plures dies protrafta fit
tantz cauf* cognitio. Certe in Geftis purgationis Felicis;
Czcilianus Duumvir auditus dicituf effe ab Aliano, Volufiano
8c Annianò Coff. 13. Calendas Septembres, id eft,
7°fexto menfepoft judicium inchoatum. Nam ob.neceffi-
tates publicas & provinci* negotia, ut credibile eft, hanc
quxftioném intermifèrat iElianus- Cùm ergo dicit Auguftinus,
caufàm Felicis ab Aìliano auditam fuiflè ij*. Galea-
das Martias, intelligere debenius tunc primum audiri cce-
piffe. Ut cum idem Auguftinus eodem in loco fcribit
Miltiadem judicaffe 6. Nonas Oftòbris, Conftantino ter
Se Licinio ter Coff. intelligendum eft eo primum die judicium
de caufa Czciliani coram Miltiade habitum fuiflè.
.. Triduo enim tunc aótum eft, ut fupra docui ex Geftis
80 collationis Carthaginènfis. Proinde parum neceflaria eft
Baronii emendatio, qui in Geftis purgationis Felicis, Calendas
Martias reftituit pro Calendis Septembris. His con -
feftis, iElianus Proconful relationem mifit ad Conftantinum
cum Aótis Procònfularibus apud fe habitis. Hzc qui*
dem ^Sliani Telatio Hodic non extat; fèd ejus mentio fit
in Collatione tertia Carthaginenfi cap. y$9- & apud Auguftinum
in Breviario. Conftantinus quoque in Epift. ad,
Probianum, Afta Procónfuiaria in negotio Felicis Epifcopi
ab Atliaiio ad fe íñiffá effe teftafur. Porro quod ait Auguftinu