4* B E S C H R Y V I N G E
Dit land in zieh zelven is zeer volk-
iyk , doch *t volk niet te vertrouwen.
%Het is van ’t jaar KS23. al onder de E.
Maatichappy geweeil j gelyk wy nader
uit een Verdrag, tußchen hen en onsge-
maakt, maar dat wy niet noodig geoor-
deelt hebben hier by te voegen, zouden
Können zien.
Eenklaare preuve van den trouwloözen
aard dezer Inlanders zag men in *t jaar
16$ 2. toen ’er kapitein Hyjfelberg , met
den lieutenant Roozenburg, en de vaandrig
Lucas Klaasz de Jong, met een fchip en
eenig krygsvolk na toeging : want zoo
ras hy daar gekomen was , verfchenen
wel zoo gewapende mannen voor het
dorp Workey, dat om de Z. lag.
Deze.quamen vry itout op hem af, cn
chooten met pyl en boog na hem , en
zyn volk j maar toen Hyjfelberg ’er eenige
met het ichroot van zyn Princenftukjens
wegmaaide , gingen zy , niet gewoon
op zulke heete boonties te gail te gaaa.-
ten eerilen door. gm jt& m ß f
Naderhand tot de- vrede’ uitgelokt,
en op een Heile doch veilige plaats by
een gekomen zynde, wiert het verdrag,
dat zy in drie paajen 18 ilaaven aan
de E. Maatfchappy geven zouden , getroffen.
Volgens dit verfprek dagt men dat Zy
de eerite zes zouden gaan haalen , doch
zy vergaten weer te komen.
Men kreeg ook tyding , dat ’er geen
een menfeh meer in ’tdorp was, en dat
3 o f 4 Holländers hunne hoofden al quyt
waren, hoedanig zy ook te Cabroro voe-
ren, een dag of twee reizens verder j waar
op de onzen goedvonden. niet alleen Workey
j maar nog 8 o f p andere dorpen te
verwoeilen.
Op de zelve wyze waren de onzen
daar in de jaaren 1646. en 1^5-7. ook
ohthaalt, wanneer zy eeril met die van
Goram , en daar na met die van Ceram
ru°^Ü9 onze vyan^en, aanfpanden, ver-
icheide Holländers vermoort, en, eenige
.Coracoras der Amboinezen genomen
hebben,} en geen wonder, alzoo de Bandaneezen
herwaarts, en na Key gevlugt,
deze Inlanders geduurig tegen ons op-
hitilen. ., ... r
Workey is een zeer groot dorp,
7‘ en een byzonder nette Negry , ilrek-
kende zieh wel een klein half uur verre
u k » .gelyk het ook een der magtigile
Aroeiene dorpen is.
Het heeft ook alleen een paarlbank
onder zieh , wel 1 \ dag van *t zelve gelegen
, waar na toe zy met jonken en
groote vaartuigen ( hoedanige zy ’er wel
70 o f 80 hebben) vaaren, waar mede zy
. ook alle anderen de vaart derwaarts be-
letten, o f hen, zoo zy daar echter körnen,'
beoorlogen.
v a n
I De meefte,- die hier vallen, zyn maar
itorpaarlen 3 doch ik heb ’er ook gezien
die als een graauwe ert van groote , ia
die grooter, en byzonder fchoon van water
waren.
' De hoofflnegry is nu Wokam, alwaar
wy een fcrgeant, een corporaal, . en io
ot 11 a ioldaaten in een .veiting van pallis-
zaaden leggen hebben.
Hier vallen veel verkens, hoenderen,
allerlei Indifche fruiten (doch weinig
Xsjampeda’s) boöntjes, oebi’s , fagoet
atap, paradys- en koningsvogeities,
codibcoeflb’s •(zeker landdie“ , dar wy
onder Amboina’s ftofievertoonenj pilan-
docs (een foort van dieren als konynen
met körte voorpooten. eenige, zeldzame
zeehoorens) Leen’s , veelviich, enmeer
diergelyke goederen.
Zy weten daar zeer weinig (uitgeno-
men aan de hoofdplaats, door deverkee-
nng_iiietvd&-Hollanders > van goud , o f
-znver 's maar hun belle fchatten zyn oli-
rantstanden, en gongen.
Hunne doode kinderen, en ook de ly-
kender oude lieden, hangen zy in gabba
gabba killen in . den rook , en laaten die
zoo hard, alsmummie, uitdroogen , die
zy dan verder.onder hunne lantey’s, en
zolderkens van gefpleten bamboezen,
bewaaren.
Zoo hun vuur by ongeluk uitgaat ,
zullen zy dat noit by hunnen nabuur,
fchoon in een en ’t zelve huis (alzoo ver-
icheide huishoudens onder eendakleven)
zoeken } maar aanllonts zelfs weder vuur
maaken, dat zy zeer behendig, met een
zagt tegen eenhard houtje ineenkuiltje,
daar in gemaakt, zeer llerk te wryven,
en met wat tontel van drooge klappus-
boliter, ofiets anders , daar by te leggen
weten te doen. , - ö 5
volk , nu en dan in Amboina ver-
lchenen , gaven haar Edelheden aan die
van Apibon en Banda , in ’t jaar HS70
den zd Januarii, lall wel te bejegenen/
doch m ’t volgende jaar gaven zy weer
bevel om hen van Amboina en Java af te
weereu.
Hier zyn geen rivieren, weshalvenmen
zieh hier met zeer, liegt putwater , o f
met eenige llaande waters , moet behel-
pen , dat waiuichynelyk de oorzaak is,
dat er veelen lleryen, en die ’er nog van
daan komen, ’er zeer ongezond uit-
zien. ,
Öp deze eilanden van Aroe, Key, enz. '
niogen alleen de Bandaneezen, waar onder
zy eigentlyk Haan, en geen Amboi-
neezen , dan, alleen by verlof van haar
Edelheden , gelyk zy uitdrukkelyk den
o Maart idpi. beveelen, vaaren , by
welk fchryven zy ’t geyal van Jacob van
Jordan, te dier tyd in Amboina woonen-
d e , uitzonderen. Ook vcrboden haar
Edel-
Ketember.
Mofe.
Tenember.
B N D A. 43
Edelheden by fchryvens van den i4den
Maart 1681. aan die van Amboina , dat
geen Zuidooller ilaaven daar , maar alleen
in Banda , zouden mögen verkoft
worden.
Ook gaven zy.den zzften Februarii 1704.
aan die van Banda bevel, dat zy wel op
’tgedrag der genen, diezy nadezeZuia-
oolter eilanden zonden , zouden letten,
om, zoo veel ’t mogelyk was, voor te
komen, dat deze Inlanders geen ongelyk
mögt worden aangedaan.
Gelyk nu de Bandaneezen op deze
eilanden vaaren , en iaarlyks volle van
wegen de E. Maatichappy derwaarts
zenden , alzoo komen deze Zuidoolter-
lingen jaarlyks met hunne vaartuigen, en
waaren, tegen September, ofin ’teinde
van ’t Ooileriaaiioen, in Banda, om te
handelen. <
Deze waaren bellaan meell in Ilaaven,
fagoe, die Banda garilch niet, en echter
voor hunne Ilaaven hoognoodig heeft,
toetombos (fraaje doozen van bladeren
en zeehoornkens , verfcheiden in een
lluitende) paradys- en koningsvogel-
kens , katsjang , : j zeker foort van
boontjes) houtwerk tot het bouwen
van vaartuigen, enz. pinang, gedroogde
vifch, oudeklappus, groote batattas, en
meer andere eetbaare wortelen , en ook
wat ryll en padi, doch van weinig belang
, en andere geringe waaren van die
foort.
. Na deze tuflchenllap keeren wy van
Aroe weer na het eilandjeKetember, ten
Z. klein Key , daar wy het met de be-
. fchryving der voorige eilanden gelaaten
hadden.
Bewellen Ketember, o f welBewellen
mylo«-' lig i r ~buherrtle-waLii.)_di3ait jl,^D dan
het eiland Mofe rondom op een rif
over al wel 1 myl breed is.
Dit eiland llrekt zieh meell N. tenO.
en Z. ten W. , heeft maar een baaiken
aan de O. kant ., en is ontrent f mylen
lang, en 4 mylen breed.
Pas Bezuiden ’t zelve 1 myl legt een
klein eilandeken van z of 5 mylen in
’t rond , mede rondom op een r i f , en
meell Z. en N . gellrekt.
Een myl Z. Oollelyker heeft men een
rif, dat 3 of 4 mylen lang, in ’tN . 3,
enin ’tZ . 2mylen breed, endat in ’tN .
wat na binnen inbuigende is. Op ’t zelve
leggen vyfeilandekens, tweé in ’t N. W .,
twee in ’tN .O l (en aan beide de zyden
ook zoo. gellrekt) en een in ’t Z.
Beoollen dit rif f mylen is het eiland
Tenember ’t geen rondom op een rif, wel
z mylen breea , le g t, dat in ’tN . W.
nog met een fpitzen hoek uitlchiet, aan
de N. kant aan weerzyden goede anker-
grond , en aan de N. O. kant digt aan
’t eiland twee kleine eilandekens N . W.
gellrekt leggen heeft.
Dit eiland doet zieh meell N. O. en Z .
W .o p , zynde zoo 6 mylen lang, en in
’tZ . W. tot de helft toe 3 , en in ’tZ .
maar z , en ook 1 myl breed.
Een myl ten' Z. W . van ’t zelve is nog
een groot rif, Z. O. en N. W. zieh wel
4 , en O. en W. wel 3 mylen verre uit-
ilrekkende, op welkers Noorderdeel een
klein eiland, ’tfchildpadseilandgenaamt,
legt.
Een myl Bezuiden Tenember ’s Z. W.Larat.
hoek legt het eiland Larat op een rif, dat
1 myl verre (en in ’tZ . W . nog verder)
rona loopt, ftrekkende zieh ook tot aan
Timor Laoet ’s O. en W . zyde uit.
Dit Larat is ontrent y o f 6 mylen O.
W . lang, en Z. en N . ontrent zoo breed,
envan gedaante meell rond, uitgenomen
aan de Z. W . zyde.
Ook heeft men aan de N. zyde een
kleine baai, enop ’t zelve ontrent de W .
hoek een weinig Noorderlyker ’t dorp
Larat, en in ’t N. O. byöa ’t dorp Co-
cober leggen, behalven dat zieh nog een
eilandje z mylen ten N. W. van ’tdorp
Larat, en een zeer klein eilandje, met
een ritje ’er om, 1 myl van de Z. hoek
opdoet.
Anderhalf myl ten Z. W . de Z. W . >pim0r
hoek van ’t eiland Larat vertoont zieh het L a o et.
eiland Timor Laoet met een fmallen N.
O. hoek, die wel 6 o f 7 mylen lang, en'
in ’tN . O. pas 1 myl breed , ' doch na
’t Z. W . veel breeder is.
Deze hoek vertoont zieh aan de O.
kant tullchen een r if , dat vah ’t eiland
Larat längs de O. kant van Timor Laoet
digt aan de wal wel 6 mylen Z. aan voort-
gaat, en dan weer wel f mylen na ’tO .
(daar aan ’teinde een klein eilandje 1, myl
der 20 mylen verre van ’t O. allenskens
na ’t Z. W . tot aan de Z. O. hoek van
dit eiland loopt, daar zieh ’tr if wel 2 o f
3 mylen in ’trond verbreed , gelyk ook
de wal wat uitloopt ,• en daar zieh ook
drie kleine eilandekens, en 3 o f 4 mylen
N oorderlyker zieh nog drie andere, beide
in een driefprong, vertoonen.
Aan de W . kant van dien N. O. hoek
van Timor Laoet ziet men 2 o f 3 mylen
van de wal dat zelve rif ook van ’t eiland
Larat , doch van des zelfs N. kant af
buiten een eilandje, in ’t N. W . 1 myl
van ’t dorp Larat gelegen , omloopen,
’tgeen zoo tot tegen d eN .W . kant van
dien hoek van Timor Laoet wel y o f 6
mylen ver, doch aan ’teinde in *tZ. W .
met een fpitzen hoek (die na ’t N . W .
wel 2 mylen verre uitileekt) loopt, binnen
o f op welk rif drie eilanden N . O.
1 myl van een, längs deN.W.Zyde van
dezen hoek , en dus wel 3 o f 4 mylen
verre gellrekt leggen.
Dit eiland Timor Laoet is buiten dezen
F : N.