î U B I
Hi
»
: lit, BUB
' ! • Killfefi
i l
is—
1 $ 8 #
40 A M B O N S C H E Z
i£- IPs'
l i l i
11K
1618. De Amboineezen zyn een troüwloos,
Hunnen vreesagtig, kleen-hertig , bot, en onleer-
a^rd, &c. zaam volk, dat ganfeh niet niewwsgietig is
Traag-
heit van
den Inlander
om kinleeren.
om iets te onderzoeken, of te leeren.
L Zy begraven hunne fchatten, en beße
■kleederen in de aarde.
:i - _ Zy weten vanygeen Schriften, Letteren,
Tyd - rekeningen , of Gefchiedeniffen ,
zynde hare heften eene lyk op het Viflchen
Thuinen-, en vooral op hären Naeel-
Oegft, gezet.
Hare lief de tot malkanderen is in verre
na zoo groot niet als tot hare hinderen, die
al te verre gaatò alzoo zy die zeer melden
flaan5 en liever van hen een ßag ly den,
dan hen die geven zouden5 gelyk ik dat
ze lf wel gezien heb.
Zoo de Duivel hen niet plaagde, zy zouden
hem ook noit dienen, en erger', dan de
heeft en, leven. . Het is dan uit vreeze en
met dit lief de, dat zy hem dienen, en een
eere bewyzen, die de Portugeezen door al I
haren yver niet hebben weten uit haar te
% » , gelyk zy ook tot nog too vol van die
grillen, en Duivels-dienften, zyn.
Onder ons zyn zy niet minder traag,
dan bevorens, in de Godsdienft , latende
harejeugd tot haren mondigen dage toe in
onkunde van den zelven opwajfchen, 7 geen
daar van daan komt, om dat zy die geheel
en al tot hare Viflcheryen, Thuinen -, en
Nagel-OCgften gebruiken j en zeggen, dat
zy die onmogelyk tot joet Schoolgaan
(lchoon de Maatfchappy al de koften
daar af draagt) können mißen.
Zeder t de verovering van 7 Kafteel is
hier wel een Schoole geweeft, even eens,
gelyk als onder de Portugeezen, maar gelyk
die dan eens wat aan-, en dan weêr
eens wat afgenomen heeft, àlzoo h zy ein-j
delyk zoodan tg te niet geloopen, daL zy byM
myn komft hier, in 7 jaar 1618, 'erniet
meer te vinden, en een Pakhuis van tou-
wen, Zeilen, en andere prallen, geworden
was. Daar waren voor dezen eenige Jon-
gens geweeft (nu jongelingen van in de'
twintig jaaren zynde) die al vrfwel lee-
zen, Jchryven, en zommige de Duitfche
Taal al vry wel fpreken konden, alzoo die
Taal in de Schoole altyd gébruikt is ; maar
na dat deze b or ft en uit de School geraakt
zyn, zoo heeft men dit goede in hen niet
aangequeekt, nog voortgezet, waar door zy
metter tyd ailes weêr vergeten hebben.
De Eerw. Cafpar Wiltens, myn Ampt-
genoot ( Zalr. Memie. ) had kleene hope van
dat men in de Duitfche Taal by den Ambo
inees iet zou können vorderen, dog hy\
heeft daar omtrent qualyk geoordeeld. Omtrent
drie maanden geleden had den Heer
Landvoogd van Speult, ter order van den
opper-Landvoogd van Indien, de Heer
A A K E N .
Ungen (zynde thien in getal) tefrn drie
Kyksdrs. ter maand voor ieder, aangeno-
men, t*n einde de zelve zieh verder in de
gründen van onzen Godsdienft zouden laten
onderrichten.
Ik heb die laß op my genomen, houdende Preuve
Iweemaal daags School. Ik bevond in 7 van zyn'
eerft dat zy alles byna vergeten hadden-, ? en£'
dog heb in de tyd van 0 , . -------- J drie rmnawannudcenn XzuilllikKeBnn DJJUulitSts^
verandertng, door neerftig en grondig onder- leerer»
a>ys, in hen gevondeñ^daf men het naauw- ¡ ¡ ¡B ll
lyx gelooven zoude. Deze verfionden het
Duitfch reeds zoo wel, dat zy my byna op
i alle myne vragen zeer wel wißen te tnst-
woorden, hoewel zommige nog wat krom-
tongden, dat zy metter tyd, als men 'er
hen maar aan houd, wel verleeren zullen.
Fan deze borften, en andere op die grohd
aangequeekt, zal by\ aanhouding. zeer goede
vrugt hier, en vooral op de buiten-plaatzen,
te bopen zyn, ten einde Zy den Amboinees,
die vry wat buitenjporig daar leefd, wat
meer in toom houden, en hen aanzetten
mögen, om hare eerfte Echt, die zy zeer
licht vertaten, wat beter te houden } om't
welk hen wat beter te-, doen nakomen, zoo
heeft den Heer van Speult daar een, boete
van bonderd Ryxdrs. op gezet, daar zy
wel geweldig (als was dit een groote fla-
verhy, daar aan zoo gebonden té zyn )
tegen knorren-, maar dit diend egt er geweldig
tot hare ftiebting , waar toe ook voor-
namentlyk de bezoekingen en befchouwingen
4van deze eilanden wat dikwils van noo-
den zyn.
Deze jongelingen zullen ook metter tyd
tot Schoolmeefters können gebruikt werden-,
dog zy moeten de leerlihgen vooral ook in de
Maleitfche Taal oeff eiten ,' alzoo alle de
P onderrichtingen die zy van ons ¡¡Él
können, 7 zy fchriftelyk, 7 ,zy m
I in het Maleitfch moeten geßhieden.
De vervalleneSchoole, van welkeik Dat in?
te voren fprak, is den i^den Maart weder eerft wat
opgerichti, beftaande toen in acht of tien 8eIeek.
kinderen, die daar na uit vreeze in 7 eerft
wel tot dertig of veertig aangroeiden. zeer3*1
Onder de zelve waren 'er eenige van die afviel.
gene, van welke ik aanftondsgefprokett heb,
die, nog maar ten halven gekomen zynde,
alies weêr vergeten waren j zoo dat zy geen
een Gebed opzeggen , en geen eene vrage
beantwoorden konden.
Dit hieli men zeo wel eenige 1yd aan y
dog veel kinderen zakten ftlUckens weder af,
en als men de ouders hier wer aanfprakl
zoo klaagden zy geweldig over hare ar-
moede fgelyk al wat waar is.) betuigende,
dat zy hare kinderen in bare Thuinen
Nagel-Oegften, Viflcheryen, en Huis-
houding galzoo zy geen magt hadden
om Slaven te Icoopen) hoog-nopdig hadden
J » P ie t e r n fcr (die h te f a ’t ja y
i6i¡>. geweeft is) eemge van deze jonge- ' te zenden.
Ik
i l l
if
l6l8.
Ryft-
Chrifte-
nen hier
in’tiaar
1619.
v a n d e n G O D S D I E N S T .
Hl Ik ftelde hen egter geftàdig de hooger
noodzakelykheit van 7 fchool-gaan barer
kinderen voor oogen, belovende hen by de
komft van de Heer Coen voor hen te zullen
fpreken.
Deze Heer opper - Landvoogd van
Indien is daar op /» February in 7 jaar
i(Sip. hier verfchenen¡ op welke tyd ik by
een verzoekfehrift aan zyn Edelheit den
fiechten ftaat van deze Amboineezen ver-
t.oOnd hebbe, die daar op de goedbeit-.gebad
heeft, om aan ieder kind, dat neerftig ter
Schoole quam, een pond Ryft daags toe
te leggen ¡ mits dat zy, niet verfchynende,
ook niets zouden genieten.
■ Dit dede de School ten eerft en tot zeitig
of zeventig kinderen aangroejeny weshal-
yen men die ouders, die toen hare kinderen
na de School wel zenden, en uit hare
_ Thuinen ook wel mißen konden, toen zy 'er
ZOQ,rveel Ryft,;mor trokken, zedert Ryft-
Chriftenen noemde.
Eenige van haar können nu al zeer wel
leezen, de meefte ook het Vader. Ons, de
Thien'Geboden , 7 Geloove, ;&c. in
7 Duitfch 'vry wel opzeggen, en daar is ,
zoo men op deze gronden voortgaat, metter
tyd iets goeds van- hen te hopen, dat van
nog veel meer vrucht wezen zou, zoo tuen
de kinderen geheel en al onder ons, en voor
een tyd van bare ouders af houden kon,
alzoo zy dan onze zedtn en de gronden van
onzen Godsdienft te beter, .leeren, en die
van hare Duivéls-dienft, bygeloove, en
Afgodery, metter tyd geheel en al eens
ßfleggen zouden. Te wenfehen zynde, dat
God het licht der waarheit hoe längs hoe
meer over deze blinde en van den Duivel J
msieide.i menfcpen eens recht wil
laten opgaan. >
Daar ziet gy nu in wat ftaat de Am-
bonlchc Kerk , en School, by de komft
van dezen Heer, en hoe die. zoo verre
vervallen geweeft z y , dat de Amboineezen
toen maar Chriftenen met den bloten
háam, en nog_waarlyk rondom Heidenen
voi bygeloof en Duivels-dienft geweeft
zyn} hoewel men geen reden had, om
zieh daar over te verwonderen, alzoo ’er
beyprens maar een .Predikant onder zoo
veel duizenden Heidenen en Mooren*
en deze Heer ifot in ’t jaar 16zz.
ook maar alleen hier geweeft is, dat
zeer weinig yrugt heeft konnen.geven j
íchoon beide deze Taalkundige Heeren
ièder hun beft genoeg gedaan hebben,
om den traagen en y verloozen Amboinees
tot meerder kennis van de gronden van
den Hervormden Godsdienft, door de 1
gemakkelykfte weg, die zy bedenken
icondén, op te leiden}-dog hèt waren in
die tyd nog Ryft-Chriftenen, die alles
maar om den broode, en niet . uit
III. D E £ L .
zucht voor onzen Godsdienft, deden}
gelyk tlat de volgende tyd nog klaarder
gelcerd heeft.
In ’t jaar 16zö. vertrokken van hier In 'tjaar !
weder eenige Princen, of kindereh der
Grooten in Auguftus na Holland met wc^r
•den opper-Koopman, de Heer
Gyfels. De eene was Marcus de Roy, fche Prin-i
zoon van Emanuel, Koning van Kilang} cen na
de tweede was Andrea de Silva, zoon HoUandi
van den Koning van Soya} de derde,
Laurens Fretis, van Hâtive} en de vier- 1
de, Laurens Queljo, van Halong, nevens
eenen JanTak, de zoon van "Jan Tak,
een Hollander^- die met een vrouw uit
Hative getrouwd, en lange, tyd School-
meefter van alle' de dorpen aan het
Kafteel geweeft was.
Zy vertrokken met den voornoemden
Heer, eh quamen elf jaaren daar na alle
( uitgenomen Laurens Queljo, die in Holland,
ftierf) met dien zelven Heer weder
hier.
In dit jaar idzo. was ’er nog maar een
Meefter over alle de dorpen aan ’t
Kafteel.
Hoe die van Noefla Laoet, en anderen, De Noef-
in *t jaar i6 z i , by de komft van de falauwers
Heer Jan Pieterszoon Coen, na dat hy ’tjaar
Banda veroverd .had , bekenden door
Kimelaha Hidajat zeer ver-volgd en tot Hidajat \
afval gebragt te zyn, haalen wy hier vcrvolgt;
maar met eeia letterken aan, alzoo dat
bevorens, by ons in ’t verhaal van de
zaaken van Amboina, onder dat jaar al
omftandig getoont is;
De Heer Dankaarts nu, ’t zyne hier d. Dan-
gedaap hebbende, is in ’t jaar \6zz. na ka*arts
Batavia vertrokken, alwaar hy, buiten vertrck
V g i^e in Amboina verricht, tot vefcr y??t¥cr
der Uüt van die kevkc , den DiftiPharium , i6iz. en
of het Woorden-boek van D. Cafpar *t verdere
Wilt ens overzien, en in order gebragt, door zya
en ook met een Maleitfch en Duitfch ycuicht.
Woorden-boek (daar ’t eerfte maar in
’t Duitfch en Maleitfch alleen was) zeer
vermeerderd, en een menigte van Ter-
nataanfehe en Portugeefche woorden 9
nevens een körte Grammatica, 'er bÿ
gevoegd heeft,, welk werk in .’t jaar
16i $. in 's Gravenhage by de Weduwe
en Érfgenamen yan ñillebrand Jacobszen
van JVouw, Drukkcr van haar Hoog-
Mogende, gedrukt, gelyk dat nader-
hana volgens een Exemplaar , dat ik ’er
afhad, in ’t jaar 1706% door D. Andreas
Lambertus Loderus , ’s Compagnies- en
Stads-drukleer tot Batavia, na-gedrukt is.
Omnu teweteri, wat voor een zoort
van Maleits ook deze Heer onder dezen
Inlander gebruikt heeft, zoo-is dat niet
alleen klaar genoeg voor de Taalkundi-
geri uit zyne overzetting van den Cate-
chiimus, enduit dit zyn Woorden-boek
F tc