Ill fitiBoßnnßs
vacac. gula vero arguitur, 8c reprehenditur propter n i - , Dicitetiam Manichasus impium efle bouctri aratiotti
mium , & quia eit praeter rationem. fie etiam vti legiti- ; terrseapplicare,ne animaa Deo mifla, valdeferuitute £*ef-
me,&moderaco appetitu mifeendi corporis, omninoca- la videatur. 8c quomodo agricultural fuftentari. poflet ?
r - • * quomodo durans genus hominumperfeuerarct?rec .crimine, præter legem autem, & immoderate y ti cri
ficManimen
affert incontinentiæ. Manichæus igitur, & eius aïfe-
clæ nihil ratione perlpicicntes, omnia furentercontume-
liis aftëcerunt. tanqUam omnis cupiditas fit mala, cuius
quidem modus»Sc temperamentum legitimum extra cul-
pam, & crimen eft» abftinentta veto pic viribus Ipedlata
laus eftadmirabilis virtutis*
Si enim quis abftinens laudabilis eftapud Deum, non
male in poteftate eius eft , id cuius abftinentia officium eft
pei.fe&æyii cutis, maxima enim iaâurafièret.fî in poteftate
eius non effet» tanquahï non pbflet edi virtusperabfti-
neritiam» nifi enim contrarium fieri poffit, non poteft
fieri malum, m que rurffis fieri poteft bonum, nifi poffit
malum, vt fepe demqnftrauimusi M .nichæi» aurem bo-
nurfi'>& virtutem inhonorat,cura p6teftatem>& libertatem
vitupérât»
Præterea non pudet dicere ànimatos elfe lapides : 8c in-
trodticere omnia animata, & quæ maniiefta furit inani mata,
tanquam ilia virtusboniin lapidibuseiiam comineatur.
qui vfque a Deo quod ab ipfis'honoi atui, ad ktdibrium,
&vtilitatem deficit, vt naturamboni inlapidibusinatii-
mr; ligatam efle dicars afin mare autem lie le habere ilia,
Iqu® dicit,qualisinfeniæmdidum elle dicitor ? fi enim in
lapidibus continetur, qiibd à Peomjflum eft, iam vicit
nequitia, contra iigato, quod ad hgandum venerat: dicit
ariifhaelapidtnn,&.lignorum indicium tile fonum inaere
lapidis, & virgæ, tanquana audit fit aliquando vocem iplo-
ruro articulatam.
Eft autem apud nos etiam cogitatio,& fermo animæ,qui
nequaquam auditur. quod enim auditur,percufl’o 3erc per
inftrumentum corporeum auditur, quod quidem abfque
moturationis in animantibus ratione carentibusinueniri
poteft,quæ clamant quidem fed non articulate,quia ratio ne
priuai a flint. ‘ -
,v £ ft autem proprium corporis licet fit inanimatum, per-
cttffo aere fonituin reddere.quodenim caret corpore, non
redder vocem,quæ audiri queat, quianon per cutit aerem,
cum fit ab inftrumento percutiente liberum.
Qgamo.brem incorpore® pofeftatesinanimævidebun-
tur,quia nihil quod fenniauditus percipiatur, ab eis ad nos
fertur.quod igitur oportébat fieri indicium corporum pror
ius anima cacentium, vc quæ necefïàrio aercm pu liant,
(hoc enim corporis eft, .non animæ) hoc accepit Mani-
chæùs tanquam fignumanimationis. hinc etiam eft, quod
grauiter acculaten s , qui m aôant quadrupèdes, & volù-
cresy quæcunque homines ad' veftendum adhiben t , tanquam
haec etiam illaviriusbooianimcr,ineiiquecohtinca-
tùr. Sic ftudet,vtmodis omnibus conrumeliofe yituperer,
qûem bon um fcilicetappellat. intetrogandus quippe eft,
cuius pro curatior.e traditafunc hæc à principio hominibus
ad veicëndum? an nfquifiæ tanquam çoutumeliofe in bo-
nuttïratnon fuit ilia tantæ rei conlria,vt quæ cognitionem
non habuit. non enim alius, creator mundi fuérit.:, neque.
Deus, vtair, .creautr, & virtutem expropria natura ptodu-
xit ad corredionem materiæ.
Exciteruntigicuroniniaanimalia volenteeo,quicreauit,
& quæ ad alendum homines idonea funt, & quæ n on. nemo
igitur alius procurauir, vt hæç hominibus in cibufi), &
alimentum adniberentur, nifi qui ca creauit;. non enim v-
niuerlâ natura, quid libi vtiie effet, cognouillèt, nifi qui
■ ëan^fecir,ficfenxiffir. Ex quocontinuo fa élu m eft, vt hæc
ruériht diuitiæ n^tura, quippe eum nunquam carum vliis
d é fic it, &.quo mag^s quædam vlû confumun tur, eo funt
;diqriirniora. ac partim qmdem aluni homines , partim
Ve ftiun t , alia alios vfiis p is bent, laâta hominiferua à
creator^,yhde fubieiftafunt ei etiam,quæ funt vaftamole,
maoludfcè obedientia. & quæ in aeiê, artificio rationis ad
nos trapüntur , & quæ in aquis, educuntur, atque ea ma-
gis, quæ vtilitatéjn hominibus expient. Sic patet, non ho-
minçslîbipervim animalia ratione carentia fiibiecifle,præ
ter voluntatem eiüs,qui eà cfeauit, quin potius lex creato
ris hæc ei fubiecit. ; .
chæus omnia praßtet, communes notiones contra creatio-
nem varié fürens fiuxrt, Seruaenim hominis liaturaliter
manfueta animalia fada funt, & vfuieius deftinata. non
manfueta autem alia ratione ferua , præter caulâmd’dam,
vt homo ratione in omhia animalia ratione carentia domi-
narecur,Deo ob varias canfas id procurante» alioqui non
Léo tantum fera forriffima, aut aliquaaliahuiufmodibe-
ftia, aut lèrpens hominem vinceret, led culex etiam, aut
liud ex minimis, verùm hatura ferarum aliter etiam quam
didum eft,ad afpedum,& experientiam hominibus diuer-
fis de cauiïs neceflaria eft.
Sedquia ad fingula, quæillenugatur, & fingit,refpon-
dere& pccutrere delirum effe videtur, contemplandum
eftintelligentiam fine difputatione, quomodo vnius verbo
orania aptata funt. Vna lex creatoris in omnibus dominat
e , & nihil in rebus pugnat, neque belli indicium, vel d if
fenfionisin creaturisäpparet , quin potius omnia ('homine
quidem peccante^ pacem intet fe haberit, vt quæ ab vno
pads, & quietisftatutumacceperunt, i quohoVipfum,
quod funt, à principio habenr. conlpirat enim cum rebus
quæin terra funt,ccelum pluens, cum tempus poftulat : ac
lurfiispluuiam fuftinec, cum opus eft folo cal ore ad matu-
randilm : fol autem fuo circuitu lege au&orisconftituto ef-
ficit tempeftates, nunquam eas-commutans, qiiiri immà
vnuln ordinem earumimmutabilem tenet, petfeueratque
injnatura varietas. atque vna &ea^pm fumma eonlpira-
tio fupva& infra cernitur.nox autem omnifæeulof ertnan-
fit fine ineorrftantiaaduerfusdiem,nonmotu fortuito,&
careotè ratione diei fuccedens , fed lapientia audorisad-
dendoj&fubducendo temperata,idqj non alias aliter,qüin
potius manifeftum,ac cettumeft tempüs acceffionis: ma ni-
fefturn item & certum tempus fubdudionis.rucliis fol non
gtauafür n od i fuccedere^ neque conturo eliam ducit legem
creatoris, fedpotius more probi- ferui, confedo fine cefla-
tione vlla curiu diei,recedit,vt eilex impofitaeft,diligenter
fe abdens,vt nox Ipatium fibidimenfum rëcipiat.
Quid vero de terra, & mari dices ? quomodo athbo ter-
miniscircumfcripta funtî licet videre mare fludibus ela-
rum, lege autem ab iropetu prohibitum,. &viventoruna
impulfum in terram,metu autem legis retrorfùm reflexum.
quamuis non murus adamantin iis âuxilioeftei,né mareef*
fluat,& inundet terrâm,& non obediat audori fuö. quin-
immo làtis eft ptopugnaculum terræ aduerfus imrc vèir
bum eius, qui fecit, coercetque arena, quin pofitfs lex co*
hibet& foris flatus ventorum violentos, '& intus fluxio-
nemaquarum, vtnullam partem terræ inundet aqua maris
» & crcaîuræ quidem amicæ, & tanquam inter fe german
dx vnum verè audorem fibi afcribunt , ac profitenturi
Quis enim vnquam hiftoricus Icripfitjin ceb’o motum llel-
læ m.ftéllam fadùm elfe î aut in terra animalia alterum genus
oppugnalfe, vt ipfum de!erent,aut iplacontra deleren^
tur ?fed potius quæcunque aliud in aliud incurrunt, & in -
uadunt, fapientia creatoris ftatutum efthoc; y t quæ abun-
dant.conlumantur : quæ & elfe,& confiwni,Vtrumque hominibus
prodeft» ’ -
Si quis autem ad iplà ptinripiâ coipbrum çonfideranda
veniat,& quatuor clementa coUtempletur,'quemadmo-
dtimeorum conlpiratio,ac concentus ex contrains pen-
deat, magis ftupebit confenfirm, rerum, vt quæ ab vno, &
folo hoc ipfum,quod funt,habeant. m his enim quâtuor é-
lèmentis.id quod contrarium eft,àmiçitiç caufa eft;& quod
in eis naturapugnât, fummam pacem facit. quæquideni
quatuor numéro funt, vnum vëro confîatu, ac concur fu,
quin potius feipfis inter fe indigent, vt fint: & ipla hamra
contrarijfe viciffimadiuuant, &in fe,ipfisiti’ er feabditâ
fünf, & pçr fe iplà inter fe apparent. Ôcvtpaulum dicam*
neque calidum frigidi frigore «igefeitinec humorehumidi
. extïnguitur. nequeliccum'abigneç.qmbuftum eft, necab
humido hunrore perffifum. ex his enim inter fe conftitiit»
funr» & cbnfiftünt : & infe iplis mirabiliterinfunt. ac puta-
bis quidçin folum ignem eile, non tarnen ablqüe hurni^j#
tonira LManichaoS tib. ï /.
8c licco, qUibus quidem aiitur, & lp lender. Sicut alia in le
ipfis inter fe infunt, tadu tantuhi contrarium indicantia,
fie tàraen fibi inter fe arnica, vt null&m difeordiam habere
yideantur. Hæc aütérrt fifehtio: ptædicant admirabilem
vnius ihgeniti lapientiam, à quo fada pofteaconçreta, ac
miftalunt. non enim corpusex Vnd quopiam 8c fimplici
elemento fieri poteft; miftione enfin & concretione cotl-
fiatur corpus, quæ autem cohcretio,ac miftio elfe poffit fie*
citàntumf qpæhiimidi folum ?
Igitur neceflària eft varietas ad miftionem corporis, neceflaria
item naturacontrariorum,quæ in audqris ad mita-
tipnem ad coagmentationem vnitis vrget»quæ quidénon
primum per fe lola conftituta funt, atq-, ita coiefuntorturti
pariter inter fe capientia j & fimul vt fada funt, ferifibus
funt diiudicata. Cum enim OOrpus per fe extitit, ràtio 8c
mens cpniunda,& concirera, feniù difeernit. quamobrem
natura contrariotum poftea deprehenlâeft fenfucorporis,
quod exipfis cohcretum, & temperatum eft. quæ quidem
non priiis fiint, qüam corpus ipfum,, fed firhùl çuin eo
incipiuiitelfe. Qu'sdigne,a(imerctijr,admiraripoteftpo-
tèftatem creatoris,& coricordiam,ac cohcentum creatùra-
rum ? quàm in pace, & finepugna omnia, excepta iniuftitia
hominum.
Perthanet igitur àc perfeuerat omnis fabrica in fuo &
brdinato motu conferuans iu fe immutabilem legem au-
doris.ecquis velir,fi fenfus animæ lanos habcat, cura hæc
ita/int,& mfinita alia,quæ omnem mentemfuperant,aliud
principium cogitatione fingerc,&hoc loli Deo ingenito
ppponere ? concots enim, & confentieps principium fom-
niare ftiperuaçuum eft,cum vnum fiifficiat, contrarium ve-
iro fufpicari, furiolî prorfiis eft, cum vniuerlà intër fe Éori-
fentianr,variêtate quidem ornata, in quibus lâpientia veri
audoris fadum eft, vt fanitas, 8c tranquillitas cumaufteri-
tate appareat,quia omnis fuauitas nittiis mera, noefenseft,
& à ratione aliéna, feuer iras verô,& aufteritas fola,fuauita-
tisexpers, ad feritatem & inhiimanitateih (pedat. Vtrum-
qüeaücem cortigir,& dèledat,exhilarat,& deterrret. pro-
niitfcit fuauitatem, & mitiatur térrorem; protendit fpem
donorum, & fuboftèndit periculum fuppliciorum, he ratio
eoirûm,qui in terris verfantur, molliciâ, & laxitate pro-
priarutn rerüm in ignauiam demetgatur : neque perpetuo
metuperculïà cæca fiat. Sed potius ex vtraque parte Ôc ad
timorem Dei,& ad virtutem inftituatur.
Finis librifecundi.
m
1PRÆFATIO IN
L I B R V M T È R T IV M
T I T I B Ô S T R E N S I S C O N T R A
M a n i c h æ 6 s.
Væ luperioribus libris tum ëx fè-
busiplis, tum excommunibusno-
tionibus dida funt, fortaffis omnium,
qui extra eedefiam funtymeti-
tem munire pbffimtyvt blafphemi-
am Manichæi in audbrern vniuerfi
non adrilittânt. Quia vetoaliam ve-
natiohem contra eosy qui ititraEç-
defiam funt grauemquidemillam & periculolârrirnedita-
tus eft,quædam in feriptliris fendis dida ad luam felfem do-
drinampcrVimdetorquens y tèmpuseft, vt exdiuiriislcri-
pturis confutatiohcs contra éumàgitèmus, ad muhiehdum
eos, qui ipfis feripturis fendis crèdùnt,qui abïUrdisy & im-
probabilibus earum ihterprëtationibus interdum ab illo
decipiuntur. varie ënitri fallëndi artificio errbrem , quem
adiutorè diabolo excbgitauit» firhaare niritur» apud Genti-,
les quidem non refellens illoirUm dogmata,qijæ veiè tnino;
fa rinala funt, in rriaiorem molcm ijnpietàtisextbllensjpcr-'
üerfiorem Hellenifmùm intfüducit.
_ C^iBustere ad omnia conuniilippinionemdaruni.Sc
Jalfarum doannarum circumucans,acccffionem fiaio-
apudChriftianos vero, fcilicct quit
Clinftianotnm funt, aggtelTus & probabiiitatc nominis
Chriih, & vetborum rcnptnti, & riiodeftise fpede liipnni
quideHiqaielHpfe,idclistegit,pellem vero buisejetrinfe-
CHS mdurus, emcitur falfaftellagregi, atque ita impruden-
tionbds. Sc minus cordatis nocet, coi propoiicum eft, iril-
pietatem maxinle otiiniura nouam nim i fc, turn ab alijs
co igerci Vt autem nulliis Chtiilianus nonitatein eoirnm
maiotupa.qni collegifletj expendete filterh, & confidcca-
tc sggredetetnr, Pataclemm fe appellauit, vfu noibinis,
quod noiWolum iuprahominem, led fnpra Angelnm eft.
Jal|4;ciamiuanui:gens;»cdifflnliilans,vtauiftotitateappellatiomsprobabili,
homines alioqui ftulti, Hulloadhibito
mdiciOjqusdicit.amplederentut. aliquando etiam tan-
quam Apoftolus Iefu Chrifti, barbaris generc, idem gea^r*-
re & meiitebarbams impietatem pet epiftolastrtditf fed
de his poftea. , .
Ex feripturis, quz funt veferis teftamenti, iiias aferibit
Nequiti*, quam vocat, legemfcilicet, & Prophecas. euan-
gelia ve.ro & reliqua nqtli teftamenri a Bond data efle dicit,
vt putaf fed nech*c quidehiifte inuentor blafphemi* af-
fitmat efle ex totod contrario Dei vacua 8c pura, fed efle in
hismulca a materia,quam vocat,admiftaoporterequehis
ablatis fola requirete, qu® ad partem boni reputat perti-
Sic corredtionem fanitarum Scripturariitti, vtopina-
tur, fol us aggrediens,& haepotiffimum rarioneauius vide-
rjpataclitusjplurimaquidem tollit,paucaverb noui tefta-
hienri telin qui t,qu® concentum,ac concordiiam cum cog-
natis fermpnibUs defidetant. *■
Putat quidem oitinem blafphemiarn eis impofuifle,vk
qui ilia folum reliqueric,qi,£ad ilia hionftra,qii£efingit,
trahipoffint,nihilo vero minus etiam h^c ipfiusainentiam*
& furorem filmmum coarguunt,vtiuUante Deo apertedif-
putatio cum in eis verfebitur docebit.
Oftendendum iginir primo eft,quam demehtcr in lan-
ftas feripturas veteres blalphemus eft, conlentiens ha6te-
hus cUffl fe antiquiorib us,viris prauis,&ab Ecclefia eieiftis:
inipietatever^omnesillosfeperans. SiigiturficutGentH
les hiftoriis {cripturarum penitus nbn credunt, fic etiam il-
16 riod credens fcripturiS,neqiiaquam, aUt fortuito fadta ef-
fe,qiia: in eis natrantur, diceret, neque nosquicquam Contra
cum de his difpiltarfemus : nec ipfe hiaiorem confuta-
tionem per haec fiibiret.
Sed quia veritatem Dei in eis finfleatteftatur, caufani
yero horum eflieait nequitiimy qu* nihil eft: Age,docea-
mus nunc, quomodo magna opera, ac magis admiranda
neqUitiae,quam ipfeacciifet,atrribuir, quippe qui cica ra-
tio&e nbn ihtelljgit adrhirabiies Dei creatoris vniuerfo-
rum gubernationes, ac prouidentiasy qua; in hiftoriis fe*
run tur.
. Ait igitur ad verbum flue »lie, flue alius quilpiam eius
difcipulus,qUi caput iiiferipfitdeprima formatione huma-
na. Quia cognbuetuntmagiftratusmateri®,quod fi omni-
noparsluminis, quodineosincidit, omninoauferretur,
hiors eis adueiitura eflet y machibati iiint defcenfiirii ahi-
m*in corporayqu« quidem ne vllo modo rediret,vndede-
feendiflet , ipfi Curareht: teuerfe veroy vtnon repferirerur
dignahabitationfe fupeta y vtpote feeditate carnis iriquiria-
ta,ficpolluta.
, Et paulo pdft: Quamobrem Vnufquifque ebriim j qui
fiint niagiftratus tnateri£,ficut diximus prius, propter ino*-
rum fadtuiti: 8c propter eum y qui primum appatuit adre-
dem p tione m animce,iari ua primum apertay j3t£ retrbre iti-
Uiciis dimiffavirtute, qua: in eo erat, lbrmauit fe ipfum ad
verian dam animam, 6c imirarionem iui firikit in terra, c&e-
gitque anialas delinitas»vt difficile ab ea imitat ione abftra-
herentur.
ACpririuim quidem Adam ab eisibirmatiir, ac fidtus eft
inftrumentum cupiditatis.&fefcaahitharuin eccelodefcen-
dencium, Sc Machina ad trudetidum cai in corpora. Pri-
ffitim autem confiderandurh efty qiiantam fepientiam bpi-
hione iua afleribit, Sc atteftatur magiftratibus matefi^,
-■ v.,. . ............i ..................... ............... ; quam .