| Titi Bojlrenfïs __ - _. :_v . . ...,,
quidem fugere ; hocverô non vituperare, quod neccllàriô racionis participes,non funt nequam,nec à nequida pfodu
à creatore pofitum eft. j <5fcæ. quia’fîilla ira le habear, non eft nequitia.
Vitupérât autem non has folum ifte inaudiræ contra Præterea videre licet fiepenumero, quod eft in ferpenti-
Deum blafphemiæ inuentor : fèd etiam animantes,quæ na- bus nocentiflimum : venenum dicô à medicis abfblutiflituram
læuam forciez hint à creatore, moreinimici, qui o-
mnia acculàns, in creaturas Dei inuehitur. Sed blafphe-
miam amentem, 6c vecordem iftius deceptoris in huiuf-
modi animantibus Ce rrao nofter redargue t.
Omnes enim feras,ac beftias, quadrupèdes, ac fèrpentes
cum vitupérât,perinde mibi fàcere videtur, vt lïquis fèruus
deditus peccatis,& improbiflimus alia quidem Domini,&
amftoris (uiapprobet.odioautem habeat,& criminctur flagellum
folum,quod apparet, qui ipfo quidem odio often-
dit,qudm neceflàrium lit flagellum appofltum. homines c-
nim faciles, 6c psrati ad capiendam obliuionem contra
Deum, fi nihil haberent in fàbrica mundi, quoddignum
efle metu appareret, amplius quidem procedereutanimo,
& voluntate contra Deum, accufati verô eflèntnon reéte,
vtpote nul la re earum,quæapparent excitati. etfi enim na-
tura ineft nobis libertas ad eligendum quod melius eft, ta-
men propter ignàuiam, facile in obliuionem incidimus.
multa igitur funt,quæ neceflàrio cogitationem noftram ad
Deum timoré excitant. fieu t rurfus plurima, quæ hanc cogitationem
per benignitatem, & bonis fruendi copiam&
racultatem ad agendas gratiascreatorimouent. vtrifquee-
nim erudimur, &inftituimurijs, quibus tanquam bonis
fruim ur : 6c ijs, quibus tanquam horribilibus 6c pertime- ,
feendis conuertimur.
Quod igitur fæuum eft natura,horribile eft,fed non malum.
malitia enim & nequitia affeâio cogitationis fimt .ap-
petitusautem n at uralis fi c fa «5tus,ab omni culpa, & crimine
liberatuseft. Deus autem mifèricordia erga homines motus,
fecit,vt metu, & horrore beftiarum ratione caren tium,
probitaeem, quæ ad partem rationis compotempertinet,
confedaremur. 6cnihil in huiufmodi beftijs, ac feris malû.
quod enim non nouit, quod eft, quomodo malum eft ? vt
iamnon minus ficredarguatur, quod Manichæus traditde
nequitia, quam finxit, &ingenitum principium vocat. non
enim tribuit ei cogitationem,& cognitionem nequitiç,ne fi
reperiaturhabere fènfum boni, hac ratione appareat,non
elle nequitia. cognitioenim boni teftimonium eft naturæ
non malæ.Manichæus verb,cum nequitiamftatuit,ratione
car ere, & cognirione priuatam eflè,eam etiam priuat cogni-
tione eius,quodipfâeft.
Si enim fondât, &cognofcat, quod mala eft, fontiet o-
mninô contrarium euadens bona. Siquidem malum ratione
deprehenditur fonfii df. comparatione boni vt fi maiii-
feftum fit malum,contrarium quoqj fit man'feftum. omne
enim contrarium probatio,& index eft contrarij,cognitio-
netamen & iudicio. Sine cognitione enim neutrum eft al-
terius iudicatio. Si igitur nequitia fo iplàm ignorât, & cogi-
tatione non fufcipic malum,non erit nequicta.fr uftra,& va-
nèacculâbitur. nequida enim libera à ratione, fimilis eft
phrenetico,id eft,furiofb in febre,aut in alio cafii,qui,quod
facit,nelcit,cui omnes ignolcere côfueuimus. ac magis quidem
ad lu&um fle&imur, à nequidaemtilibérantes; cum
fine caulâ percutit,aut etiam occidiqlî gladium repedat.Sic
omnibus hoc manifèftôpatet; & hoc iudicium commune
cftacnatura:conlèdadum,non nominare raalum, fi ignorât
, quod fàcit. Si igitur neque id , quod cognofoit, bo-
num neceflàrium vocabitur, fequitur neque id quod fo-
ipfum & quid flt, ignorât, nequttiam eflè, quorum alterum
neque iplèadmittit: alterum verb pererrorem, & contra
communem exiftimationem ftatuic. fie neque fera Vila mala
eft,cum fitrationis expers. homo verb nf ale moratus,ma-
lus eft, qui ratione vtens capeflit, qûæ non ignorat.accelfio
enim rationis ad naturam nequitiæ crimen inducit. préparât
enim ratio cognitionem adioni ftlfoeptæ. quiapriuatio
cognitionis priuatio eft cu!pæ,& criminis. Sic homo vtruq;
cognofcens virtutem fcilicet& vitium, ab eo, quod digit,
nominatur,anteceditenim eledioni cognitio,prius autem
quamcognofcatjdum puerparuus eft,à neutro extremo
no m in a t ur, id eft, neq$ bonus, neqj malus dicitur. Quam-
obrem eft omni parte liquet,virtutem 6C vitium rarioni,&
poll rationcm eledioni attribui.beftiæigitur,quæ non funt
mis ad medicinam adhiberi.&miftacüm ijs, quæ poflunt
auxiliari, graniflïmos morbös intCrdû depellerc : 6c ex ipfis
carnibus,alijsgeneribus,& herbisadmiftis optimum remedium
Corporibusconfici. Similiter in alijs beftijs, quatdam
enim partes,& membra,& (àngüis,fola,ac per le ægroranti-
busconducunt. Quomodo igitur funt ex tiequitia, quæ ex
parte funt vtilia, 6c iuuantî Hac igitur omnia ducenda
funt vtilia propter homines tantum: non autem appellan-
da fimt bona,neque mala,quæ hominibùmnrum neceflà-
riômetuminijciunr,vtad melius inftitutum le coniiettant,
& otium beftiarum,atque vocatio earum à vocando, apud
homines otium ,& inerciam prohiber, funt enim pofita iplà
inftar flagelli apparentis in domo, vt metuahr famuli, ac
miniftri, fi quiseorum fededatotio,autfi quis domi delin-
quat. Si verb contingit videre has, quas diximus, beftias
nihilnocereimprobis,admiremur in Domino rolerântjam
malorum. nihilominus tarnen confiderare oportet flagellum
propolitum. contraverô fi boni incidunt in bas feras,
aduercendum eft, quod Dominüs bono delinquenti pro-
lpicit,& cauec,non autem ei qui valde defperatus eft. illé e-
nim peccat,quæ curari poflunt : hic verb relèruatur ad lup-
plicium, quodeuadi nonpoteft. huiufmodi enim exem-
plapermulta in diuinis feripturis videre ac legere licet. magna
itaque cura eft Deo de nomine, quamobrem omnibus
modis propofuit,qu* eum ad timorem mouerent, & exci-
tarent,vt neque fomnus illi à creberrima moleftia liber e t
fêt,quin hic etiam à quibufdam feris, & fêrpentibus impe-
dirus, cogitationem inllar ftimuli pungeret, ac multa quidem
funt, quæ humanam infirmitatem iuuant. vtergb homo
recordetur Dei,eiufque memoriam habeat, miriflee
perea,quæcorpore patitur,à morbis animé liberatur.Sc
perea,quxpati poftet, quamuis non patiatur, ad timorem
conuerticur. Incidit quoque homo neceflario in morboS
corporis , vtpeccarum,grauiflîmum morbum 6c quifblus
vere morbus eft,efïugiat, cui enim nondolet,intcmperans
eft : 6t qui peccatimpune,funditus périt.
Si enim tam multis, ac tantis ad timendum propo-
fitis, ex magna parte homines, ex vacuitate timoris
ægrotant, quomodo conuï&um , 6c focietatem inter
fè habere potuilïènt, fi nullus eis metusanteoculosim-
penderet ? mollit igitur duriorem mentem morbus. 6C
iæpenumero naufragium mercarores periurijs afliiecos
mutauir, & rurfus inopia opihus elatum deprelfit. or-
bicas filiorum correxit auaritiæ proprer liber os dedin.
Quod fi non correxit, cxemplum fàltem fèntientibus
prabuit.ae liberi quidem nullam prorfusiafluram aut da-
ranum fecerunt, qtiin immo beneficium acceperuntab in-
flitutione malorum parcntumjiberati. auaritiaiautem re-
fellitur.
Rurfus alij cum parentes àlioqui prob os habeant, moti-
untur,aut quia futuri erant indigni geniroribus fuis, ne bonorum
mal« column« extent, aut n probi quidem funt, e-’
uafuri tarnen praui mu tatione morum, fi crélcérent : bene-
ficio afficiuntur,nôn permanentes in malum fiiùm, omnià
Deo,prouidentia, & pnecognitione ft» gubernanre. Ad-
modum itaque neceflarij funt motus, & variæ, atquéinfinité
fiint cauféeorum,quæDeus difpen^t,acproùider:&
fépe fépius eadem propter varias catilàs eueniunt.il le aegrotat
propter peccâta,vt conuef tatur : alius propter virtutem,
vt magis adhuc exercearur.in tèftimoniü item alius propter
nimium peccatiim,vtarguatur. & eiufdem cafiis varié etiam
caufé.illeamittitopes malèeis vfus, Deo ficilliprolpi-
ciente,acprécauente. alius vt ad virtutem per inopiamfè
exerceat. alius fponte fua graue pondus diuitiarum abiieit,
nefint éïimpeaimento ad virtutem. neque facile quifpiam
perlpicere poteft abfolutam rationero earum rerum,quas .
Deusgubernat, vt hominibus confular. pauca verà quas,
compréhenfà fimt fidèm faciunt eorum , qué non fiint.
Qoéda enim ipfè déclarât hominibus,vt quodammodo ex
iis,qué fèntiunt, afcenderepofflnt ad eum. alia v . plurima,
obfcuriÇeth'i.
Contra MAnicnaes Lib-Il.
Sfcfcjjtitate contegit,ne contra fe fiat raag.ftct non creden-, Toumquodqutquod fiSkooemoilooe eft, appétit &
di.ncccnimdcccbac omnium,quæfîgiüacjrafiunr,demon- fequitur. Si enim omnis herbs, & radia omn*us effer ar.
ftrationés i Deo pofeere: fiqmdem hoiufinodi cognitio : commodata,& congroens,minuspatefietet quod lex créa'
difficiliot, & pciorelt quam ignotantia. hac enim ratione] lotisetiamin animantibus ratione catentibns viaet & dn
fuadeturmenu,quodaddifeat. aüoquinihileorum, qué-minatur. 6 ’
Dens gubemat, ad iuftam gubetnationem refetret. me-| Atïetàeirehocquibufdamnocens.aliisautem id ipfnm
bot autem eft m Deum tides, & chantas, & quamuis filutare.clariusfapientiamDeiininomnibusDradieat,
mens non perlpiciat, quæ hunt, conndat tamen re<ftè ... „/it. ...... -• r ’
gubèrnanti. fiquidem in omnibus rebus adduci argu-
mentis,& probationibus,potius eflètperfidia, quàm fi-
des.
Immo plerique in veros,&germanos amicos non in-
quirunt curiofè, légitimant, açgermanam amicitiam hoc
ipfb redden tes, quod cum amieisline curiofitate verfimtur.
tanquam facile accufationem perfidiæ incurrentes, fi nun-
quam poll periculum fadum ipfis confidant, fie etiam
Deus cum maximè velit, vc fimuserga ipfum beneanima-
ti, non omnem prouidentié fué vim & eflicientiam déclarât.
vult cnim.vt ei credamus.neque rurfus omnem nos çe-
lat,fèd quibufdam exemplis quodammodo mentem noftram
fuftentac.
Qui igituranimograto,&piofunt, fimul fèntiunt,&
memoriam fèmper confèruant,inftar terré bon« fatæ, flo-
refcences iri ftudio vircutum.
Qui verô mentem habenr magna grauitateconfùetudi-
nis peccatorum obrutam & oppleram, aut anticipatione
aliarum contra Deum fiilariîm cogitationum, qualcs Ma-
nichæus deprompfit,& qualesapudaiiosiepehuntur.pul-
fâtur quidem eorum mens, fed repelluncfenlura exempio-
rum,& veilitatem.
Atque héc quidem adiedla fint generatim de prouiden-
tia Dei vniueribrum. erat autem nobis quæftio de omnibus
feris,dem on ftratumq; eftrationibusex natura duâis,
neque malas eflè,nec ex vllo malo principio profedlas, vti-
les verô eflè hominibus ad meutiendum mecum. Si enim,
qué in mundo fàôta funt,fùauia eflent, & hilaricatis plena,
nihilqueomninô eflèt, quod vel fenfim perterrefàceret,
graue 6c durum vifum eflec hominibus inftrui ad non ti-
m'endum.
Habenr autem héc etiam varierais ôrnàtum, & décorera
cum terrorèmiftum .præter héc etia concinuo funt alia
animalia, qué neçidonea funt ad alendum homines, ne-
que poflunt præbere eis veftitum : neque rurfîis ferina fimt,
6c féua,fèd /olum varietatem mundi lùpplent.manifèftum-
qiiè eft omnia animalia manfueta,& non manfueta, & quæ
hint interiedfca, vnius creationc, 6c voluntate permanere,
nec a fcipfis yiciflim interire, varijs modisexcellentermunira.
alia enim prædïtafuntiniunélorobore, aliaveroin-
firmiora, velocitate naturaü fè tuentur j alia aliterarmata
fùnt.& quæ videnturarmis carere,alia quxdam forma mu-
nitionis tuta fiint. aut enim naturam volucrum forcira funt,
aut fub terra latent, fie fabricator mundi ornatum con fecit
varietate. & redigens âd «qualitatem, quæ fimt diuerfa,
omnibus diftribuic tuitionem fiii, Vt nullum genus hotum
imbecillitatc naturæ prodicum, pereat. ad commutationes
temporum induuntur tegumentis fiiapte natura ortis, &
pilis denfis,ac duris corijs,quæ hieme, & in æftu ad propuM
landum incommodumidoneafiinc,&quæ faciunt, vt fà-
cilius recubèntj&requiefcant, vtvideatur fiiapte y i,& natura
fiippofita eis ftragula. ac partim quidem parum fee-
cunda funt, aut tanquam difticilia ad capicndum, aut tanquam
diuturnæ vit«, alia verô, quæ facile papiuntür', & ad
vtçndum quotidiè t radita fiint, foecundicate fua durant, &
feruantur.
Alimenta verô aliud animal alia habet, atque ohinibus
abunde appofita funt, ita vt nulla herba ex ijs etiam, quæ
niortiferæ videntureflè, natura fitmortifèra. quod enim al-
terigeneri nocet, alteri prodeft. Salutareautem&peftiferum
» — i/ tiiii m uiunious præaicat,qua
ractumeft,vt eflèt in animantibus ratione carentibus vis
quædam naturæ, qua ea, quæ appofita funt, difeernerent,
Quæ fi naturaliter in fihgulis non ineflèt, meritô.'ac reâè
ea,quæ nocent, accufârentur tanquam à nequitia edita, &
orta. ■ 1
I . SinJ veroin anïmalibus naturalis ijuïdam visdifeernen-
di,mdlciumpræocaipauic,& vnumquodque fibi conue-
mens eliglr.orams videiicet herba,& radixvcilis eft,ecfi non
omnibus, varia autem funt varié appofita.
Hoc igitur modo Manichxi, qui omnia eriminari
ftuduit,refeilend«&euertendaeftaccu(ârioherbarumpem!
entium.Sic enim&contra ferrum,&contra ignemmen-
utur.fàciensin his contra quam vult. Qui enim aceufat
marertam, quam elle inaniter fingit, rurfus apparet ranqua
aerenior, & patronuseius eis fucccnfens tanquam malis,
qui materiam confumunt. ferrum autem,& ignisleminata
(tintmterraabipfomundiauiäöre, muetiravtrô funtra-
, tione ab homine,id Deo conccdente. Sine his autem penitus
manca eflèt vita ho mi num.
Etenira fiiudicauit Manichæus nocentia eflè, quia con-
fuinunc & interim tint corpora ferro & igni obieéla, quanto
magis apparebuntytilia & falutaria propter vfum fuum
adomma necefT-rium. Si verô abdita funt,&latentiain
fabricamuudi, hæc autem à principioratio hominis adin-
uenitjcui aflïgnabimusraticnem hominis horum iuucn-
triccm,an ncquiriæ, & materiæ quæ cognitionem non ha-
bet, vt Manichæus eft auélor,an Deo? At perlpicuum
eft fapientiam rationis&bonumefle,&munus boni. In
quem fiiapte vi infiluit vnquam ferrum : quod vfiii ra-
tionis tantum fubiedlum elt, & omni arti fèruit, ac mini-
ftran
Atoccidic homo ferro, inquit Manichæus. &adinftru-
mentumacceditmalum arrificium vcentis. Quafî non effet
vifum ferrum malum,nifi homo hocmodoTerro vcere-
tür. Sienim vellec fiearius occidcre, & a b i a Uaberrareti
an non liquet, animo quidem rem perpecrafle, ferrum verô
extra culpam eflè,fie quamuis fèrro homicid.ium fiat,
non eft in crimine, & culpa ferrum, fed qui non fecundum
rationem vfiuseft ferro ad fecandum. fi autem ligno per-
cutiat, aut culpide feriat, aut proprijs manibus ftranguler,
rurfus hæc Manichæus appellabit mala. & omnia apud eum
criminipotiusdabuntur.quamcogitatiovolunraria.
Omnia enim,quæ diâa funt cum ferro,neque bona,ne*-
que mala funt. trahuntur enim, quo qui vtitur, velir, quæ
verô fiint pofita inftar inftriimencprum, & deferuiunt v- |
tenti.quæfi homini nohefîenctradica,necartificiaficper- J
agerec, nec vtilitates ex artificijs copioîàs haberet ; 6c quod
plus eft, minime ad virtutem exercitatio adhiberetur. non I
habendo enim appofita inftrumenra,quæ ad aélionem vir*
tutis,yelviti)acçommodari poflènt,non hsberetototefta-
tem virtutt m viuo præponeftdi, Vt maximum iatftilram fe-
c.-flè videretur ; & àmaxi ma laude excidtflè,fî propterea vi-
dereturnon admittere turpe ßtftum, quianonhabuit co-
piam eorum, quibus perficeret quod enim omnino non a-
gitjOtiofum eft,& inglorium»
Sed vide, inquier,quod ex inftrumentisprouenic, magis
neceflàrium accidit. mors pnim non eft inuenta ab inter-»
fèdlore,fèd à creatore fan cita eft. & fiquisfludeat ferrum,
& lignum, & lapidetii,- ignern, &aqùam,&aliaeiufmodi
tamquam malefica accu lare, reliélo principio inftrumen-
torum, reprehendat, 6c acculer id , quod exinftrumentis
fimul natura quomodo hoc eflè poteft »differentia au- prouenir,mortemdico,probetquenonefïèhancàDeodc-
temhisvtentium varietatem,quæ in his ineft, requirit, vein j crecam,&conftitutam(ccundum rationem.arqjitapoftie'
animantibus ratione carenribus veftigiurh quoddamap- I moappellatmàla, quæ male adiuuatin  m . Sed ii nemo
pîireat rationis, legis fcil.eius, quiea crcauit.nihil enim ho- poteft probare mortem eflè malam,(èd contrapocius,vt co
mm ignorât, quod fibi cognatum eft. neque propter natu- \ piofè probatum eft, Vcilem eflè, an non fuperuacaneum eft
tjm ferinam,& rationis expertem, quod peftiferum fibi j aceufate tanquam natura fine mala ea, ex quibus mors ac-
efttanquam aptum ad nutriendum adhibçt. Quippotius cidit, quæ neque fciunt, ad quæ fint adhibenda ab altcro,