380 Titi Çofirenjii
hune ad conuetfionem non traduceret, paternam proui-
dentiam,âc miltricordiam habere non videretur.neccnim
medicus cum fècat,& vrit vlcus lèrpens,inhumanü$ eft-im-
mb quanto magis rationcm artis adhibet,tanto magis, vt
argrotum lânét, dolotem & feuerioribus remediis ii^jucit-,
tanquam interiturits fit ®gcr ab vlceribus, niti hoe modo
auxilictur ci : (ânandus vcrb,febfcione,& vftione adhibiris.
Quamobrem, vt hoc exemplum docet, homines potius
quàm Deus,huit qui afpcr3,&accrbâ fibi inferunt,qui v-
fum, &c opportunistes temporis propofito proprio per
afFe&usfuosprxparant. ficut enim medicus non fecit i vt
; opus fit vrere, & tempus vrendi, fed vlcus & mcdicum ad-
! durit,& vftionetp vocat : fie humante affedtiones Deum ac-
1 cerfuntadcaadHibenda,qu® ad ctirationem pertinent:,qui
minime patitur, quin hominibus femper tanquani operi
! fuo proüida cura profpiciat. commifit enim hominibus
vt haberent iiberam eledtipnem virtuds , ac probicatis.
quod tamen in nobis eft ihfirmum ad affeâiones, fuicit,
ac firmat per ea, qu* interdum ad admonendum, 6c in-
crepandum manifcfto adhibet. neque perpetuo , quae
aùfteriora,& acerbiorafunt, induc ens, vtneceffitate,& vi
meeroris libertatem non excludat : ncqüe rurfiis relin-
quens nobis appetitam lègnitie omninb fol utum, ncanti-
cipationes âffeblionum line cutatione dimittat. vtrum-
que lâpientia ineffabiii àd vtilitatem hominum difpenfat,.
& moderatur, qui vniufcüiufque tempus opportunüm no- j
uit.
Statim vt videris tertxmotum, aut ficcitatem,aüt incur-
fibnem locuftarUm,fitfinl fane omnes fere homines Videas
ad metum fl exos, & ad fiipplicandum ci, qüi poteft h ®c
depellere. li autem ea-, quaeviderifolentiucunda, &pla-
cida, humanam rationem laxam, ac remillàm reddunt,
m olefta verb & acérba excitant, & ad ftatum magis pium
conuertunt : an non dicataliquis, ilia quidem pro corpôri-
bus,hæc verb pro ahimis à Deo gubetnari ? num igitur qua:
animas ad pietatem, &virtutem commouent, appellanda
flint mala: etfi enim fenlui fùfferenciummoleftà font, &
triftia, ad felutem tamen hominura neceflario infligunrar
.M
anichæus verb demens femper fc Tecum pugnare ignorât.
etenim fi accretio itiateri® nocer, quîs non ïentiat,contra
quàm did t, accidere î aogebitur emm h*c contrâ homines,
qui Temper in rébus l*tis,& fecundis iunt,& deliriis
indulgent, & ventri, Sc voluptatibus infra yentrem dfeferuiunt.
minuetur verb vehementetfemejpefte morte,qu®
non permittunt proficere cam ad iniuftitiam accretionis.
Quamobrem confentaneum crat, vt haec potius vocaret
bona, conuenicntcr fiio fundaraento, & principio, quàm
mala, lie enim meliorem rationem vidcretur aflccutus,
quàm fi rurfiis ràtione referens iocundâ ad alia contraria
prinripia,rurfusmala vocalfet. vtraque enim funt bona ra*
"tione à Deo data. At ille gaudens peccatoad coriftituen-
dam & coriflandam nequitiam, per fe, vt opinatur, confi-
ftentem, dolorem capit ex monitionibus Dei efficacibus,
quibus melioresfaâi homines, &fxpenumero abqui pör-
feâe ad virtutem redu&i, dogma eius fa!Turn elfe déclarât.
Adh*c omnia,fi non accideret aliqitando, vt qua: Deus
communiter omnibus hominibus d onat, 6c largitur, pro-
hibercnturjargicionem corura,acfoppeditationem ad vim
alicuius naturae im mutabdis homines retuliffent,neq; cum
acciperent, gracias Iat;gienti egilfent, neque habentes, vn-
quam pendent.
Priuantur igitur interdum ad breue tempus,v t petant.&
rurfus accipiunt,vt gratiasagantei, qui dat: agnofeentes
ipfiim eflè,qui præbet,& non alia quxpiam natura fiippedi-
tans pratter Deum,expersiudicij, &immurabilis. viiltau-
remDeus, vteigramshabeanthomines, quodigniores
fiant,vtdonaeiusaccipiant,non vt ipfc frudumaliquem
fibi metat. vulr aurtm eos bona petere, v t accipientes ea,
epm Tendant ,;qui luppeditat,quilxtatur dandis fuis, (led
magis lxtatur,cum datdignis. tanquam benignitas erga ho-
minesquodammodoinhonoratafic, nifi grads Sc beneuo-
lis hominibus exhibeafur, quae valderadoni confinranea
tunc apparet, cum ij, qui bona accipiunt, omnibus bonis
Jargientem prgponunt.
Et fi ciuitates concidant exorta impicrate, ficut nupei:
contigit,cum illeimpiiflimus dominaretur,&erroremido-
latrix re co ! ere t , ac renouaret, peccatum.interimitur ,• Sc
error in Deum minuitur. nihil verb amplius accidir,
quarn mors lecundum naturam, & quod fit ad diuinam
coouerfionem, nequaquarti malum eft, led contra potius
bonurn eft,tanquam Ipeciem medicinx habens.malum verb
tahtum eft,vtilem Dei gubernationem improbare. Qui |
enim procrcationem liberorumreprehendit tanquam au- ;
gentem materiam, cum mortem vniuerlam impfôbet, aft i
humanam mehtem habere videtur î valde fibiipfi répugna- !
tia cogitJtione fingens ? At neque procreatio mala eftj quae
Tacit, vt genus motcale femper viuat, & adiungit ad fkbri-
cam mundieos,qui procreantur. neque mors quamuis Vni-
uerTe inferatur, mala eft : nec à Deo conftituta, vt homines
iaduram, & damnum faciant,Ted ad vriiititemTuramam
iuftis ôciniuftis décréta eft. ,
Quod autem vnicuique pduatim acciditnaruralitcr,hoe
fi mulcis cbnferta adueniat, naturaliter quiden^contingit,
nihilquè amplius eft, quam quod fingulis contingit, led
tanto maiocCutam gubernands,quam ill ud, quod priuatim
accidie, fignificat, quanto in illo priuato tninus eft iu-
dicij diuini mdvlinquentes. hoc autem generalius propter
lpcciem,quàm habet diuihx ira*, niorierites quidem beiie-
ficio afficir, ficut ante explicatum eft , viuentes verb eouer-
tit. Siquis verb obiiçwt, quamuis multa huiufinodi &pe-
numero fiant, nihilominus tamen humanam vitam eifdem
mâlefiis implicatam efle, hmilitet hie quidem iudiciomeo
fecit, vt fi quis pi fees in lacu, aut mari videns, exiftimet ar-
tem pifeandi otiofem, Sc inutilemcffe, quia pi fees captos
non vider,natantes in aquis vider, aueperinde eft, vt fi quis
multos aegrotos cernens,curationem medici nihil elfe arbi#
tretur. j - . v - ^
Cum enim multi proficiantad pietatem, &virrutem il-
lis pertimefeendis, quse Deus aliquando lua gubernationé
operatur: qui criminandi ftudio tcnctur quod profedutn
feft,negat,& quod multi inpeccato perTeuerantes, conten-
dunt, exprobrat.
Atqui neque nos dicimus habere talia vim cogendi multos,
fed dehortandi à peccato gratos, & betieuolos, qux ad
bteue tempus inue6ta,celeritcr qUiefeunt,ne magis vim afférant,
quàm fiiafionc mutant, rurlus veto>quae eranc in co-
Tuetudine, exercentur, in quibus animüs,& voluntas eorü,
qui mutati fiint,fpe<5tatur,& exploratur,vt ij Tola memoria
exemplorum infirmitatem Tuaiti fulciant, & flabiliant , qui
lùnt grati ,& æqui. Iipmb verb potius difcendum fcft,fi cutn
tab« contingant,pauci quidam,&valdè rati lunt,qui vitam
mutant, an non multb plus ad nequitiato cogitatio hominum
profecilfet, fi,per hxc, qu® accidunt j non fieret a pec-
catisauocario? • v ■ '
Quod fi nullus hincVtilitatem caperet j quod quidem
fetuum eft diceré,prxftaret repreheridére ho m ines,qui neé
hoc quidem modoiuuari volunt, quam culpamnegligen-
tixin Deum transferre,quafi non amplius ftudio conuer-1
tendivtentem. quarationeVtendum eftin eos, quinullum
Ten Turn tahum capiunt. eft autem comper’tumijs* qüi finit
grati & xqui, nonlblum aliquosad perfe&ârti mutatio-
nemin melius capiendarti metum impellerd j Ted aliiset-
iam appetitum,& audaciam ad iniuftitiam occulte immi-
nuere.
Veniamusdeincepsad rationem creationis, quam ifte
planus calumniatur.ac prirtiumdctenebris,&no£teinqui-
ramus, quod potiflimum ifte mente coecatusvituperan té-
nébrasenim quxinnoûeapparent, illarutn tenebrarum,
quas Manichxus cogitât elfe quafi perfefint, in tell igit eflè
indici û,eius feilicet,qubd non.çft: nihil penitus videns,nec
intelligens, fed ad inftar cceci hominis in tes ipfas offendês*
& incurrens.vocatq; tenebras,& velutihorret,vt noh opus
habeat dilputatione,vtfelfitas dodtrinç eius argumentatio-
ne condudatu r,vt qui nomé rei è lèiplà vitupérât* vfiirpèt.
Dicendum ergbeft,vocari quidem nas tenebras,nott tame
lèciindum fiibftantiam exiftere. aducniuntenim,&rece- >
duntquotidiè,luntque conlequedtcs in moduntvmbrx. |
non luntenimcreatæ per fe, vtlubftantia, nequaquam
mundo autem creaco, eft vmbra.nafeitur enim homo, qui
....
E
lulianum
ApolUt^
cicic*
fi ;
Pim mal
pftproen
(tip i m,|(
ferae Mai
fchæunj t
peflctju
hiihilGbii
|j>ügnami
cjiccré p
K V F ,
ƒ utabac fc
vccôûognu
Stadcrc.Do,
cere auienj
weritaté v
Igucabaf,
quis dial
naalüdic!
petfe eftj fequitur autem cum vmbra feeundum moiera | , Sicut autem nop futtt tènebræ TecundumTubftanuam,
CôrporiS,& néutiquàm cura eo ipTofebrfeata eft,fed adue- Tohnii autem eâs aduenire permiffum eft, ficut oftenfiim
nit vt fitum, & locatum eft corpus, & vt eft luminis circui- i cft,ficetiam mendacium non manet ab aliqua Tubftantia
tus,& conuerfio.fîquidem nox,& teneb.r ç,cum fit mundus | per feèxiftente,quam illeprindpiumingenitum vocat,ne-
corporeus,lblummodo Tunt con(çquenres,non autem Tunt ! que eftfubftantia quæpiam per le exiftens,ac viuens.Sed 1b-
| febricatx in modum lubftantix créât®. , .. j la cogiçacioneefle,conceflum elit,& aduçnire,atq5 recedere
Cum enim Toi diurnum curTum ab Toluit, & vertitur ad fi militer vt tcnebtas,idque valde vtilfter, & neceflario; n ifi
receflus proprios, neceflèeft ea, qu® Tunt intramundum,
omnia inumbrari, cum fit extra, quod illuminât, ficDeo
volente,cauflas. Curita voluerit,paulo poft pro yiribus di-
cemus. Illud ftatim dicendum eft, qu® habenc molem cbr-
poream interdiu in coutrariam partem luminispofiti vm-
brasiacere & transfertur fimul cumlumineincontrarium
vmbra.Sc vbi eft vlquead meridiem Tol,ibieft poftmcridié
ymbra. vbi aucem vmlara poft meridiem, fol eft poft hune,
vmbra verb diurna ymbra eft,& non omnino tenebrç.quia
quod continet cum fit vndique apertum, locisetiam, qu®
vmbtam habent,pr®bet luminis participationem. itaque fi
domum quampiam ex omni parte bene claudas, & neque
velauguftùs aditus lumini rclinquatur, norfem efficies ct-
iam in meridie.hocautem fit in noble,foie loc» lua ambien-
te,& circumeunte. Vnde nox eft priuatio luminis, poteft
autem hoc,quod fit,clariuspercipi,ij quis confiderat,alicu-
bieflè & manere nodu fo'em, interdiu verb nulquam eflè
tenebras, Ted penitusdiflolui,& colli. QuareTubftantialu-
jninisfebta eft,non autem tenebrarum,
Confiderandum verb eft,quam fit neceflarianox. pri-
mum,eft communis requies omnibus, fornnus enim diur-
nus magis ncceflitatem no dis déclarât,cuius quidem tempus
cam longum non fulficit hominibus,vr à lenfibusre-
quiefeant. & diurnum fomnu capere nonxqualiter omnibus
licet : in noâc verb communis eft omnibus &®qualis
menlura ad iequiefeendum,nullam insqualitateiii habens
ad auaritias.vit®,& plus habendi cupiditates.quod quidem
nonminüsxqualitatem creatoris teftatur,tanquam vni gc-
neri hominum ®qualiterprolpicientis.Deinde,fi femper^eT-
fetdics,& IpatjoDel non luccederet nox , non poflèmus
metiri tempus non diuilum in partes. Diuifio autem diurni
temporis fecit, vt 1 iceat tempus per has particular nu mera-
re.nili autem tempus diTcerneretur, in mulcis rebus non
poflèt hominibus ratio vit® iniri, & conftare : Sc quod ma-
ius eft,non eflet voluptas luminis fiuendi, fi non eflentte-
nebr® nodurn® in proximo eo modo, quern dixithus. lumen
enim corporeum continuum neqj quod lumen elfet,
cognofeeretur. lumen enim dicicur, Sc eft, v t à tenebris di-
ftinguatur.non igitur effet, vt elfe apparet admiratione di-
gnum à Deo creatpm,nifi comparatio eius, quod videntur
contraf ium, illudpftenderet.
Quamobrem bportec gratias agere Deo fepièntiflîmo
crcatori ,. cum propter alia multa, turn ma,xime quia fecit,
vt lumen fentiremus, co frueremur, quod quidem elfe
non aliter djfeernere potuilfemus.
Eft autem obftupenda ineflabilis Dei fepientia, quod
cum totj&adhucplures necelferi® homin bus ôcoporcu-
n® vtilitares ex tenebris exiftant, tarnen quiaerat nomen,
& res tenebrarqm,ilqn fèqt eas fecundum Tubftantiam,fed
fecit,vtvenirent,& reccdcrent;vt quafi eflent ea, qu® dixi-
niusj& adhuc plura commoda prxberent :6c quafi non e ffent,
minime mundt fabricator aGcuTaretur. extra culpam
igitur &querelam eft nox,quin poitms,vlu eft omnibus moois
mirabilis.
Sed aiunt,latronem nodu latrocinàri.lêd quid hoc conr
tra nodfem ?fi enim non contjngeret de die iatrocinari eos,
qui latrodnari yoliint,oporterec tempus nobfcurnum âccu-
fere. Sea quia làtro opportunitacem furti expe<51at,fiue die,
flue noble incidat, animus maleficium fecientis,non tempus
eft crimjni dandum. verumtamen fi maleficus nobti
pareret,dormi ret (âne, hoc enim folum nox iu bet.
Prxtcrea confiderandumefl, fimilitef inter fecontraria
enim cogitario mendacij elfe polfet permilfu Dei, veritacis
optio non effet in hominibus. fo eâata, & probata, feu lira
nominaretur,nifi pcrmiflum effet, elfe mendacium cogjta-
tiope.ncmoenim effet amiçus veritatis, nifi poreftatem ha-
beret cogitandi mendacium.rion dicoelfe mendacium ad-
iundum veritati,fed quod optio veritatis no videretur elle,
nifi poteftas mentiendi adiaceret.qubd quidem veracibus
prodeft,non veritati.oportet enim eum,qui vcraxeft,vt penes
eum fit mentiri,à quo cum abftinet^crax eft.Polfe ergo
roentiri affert hominibus,vt veritacem mencjai io antepo-
nanr. Sicut pofit® tenebr®,fenlum luminis mouent,& excitant
tamen ficut lumen in tenebris lucec (diffoluic enim
eas adueniens, quippe cum non lint fecundum Tubftan-
tiam) lie veritas vincens mendacium j omninb conuincic,
quod non eft, cogitatione efle propterpoteftatem cogitations,
id eft, quia cogitari poteft. quomodo enim poteft
quis veritatemeligcre,fiiulcipere mendacium non eft pe-
nes ipfiim?
Si igitur oftehdi poflet eflè tenebras fecundum fubftan-
tiam,&non aduenire,®: recedere, ficut dibium eft, poni et-
iam poflèt fella,6c mendofe lubftantia. Sin verb, nec ille,
nec a’ius oftendere poteft non diflblui has tenebras^qu* ad
inftar vmbr® fiunt,vt lumen quidem noblu exiftat, tene-
b r® vero interdiu non lint: liquet neque mendacium,
quod cum tenebris fimilitudinem habet, per.fe exiftere inftar
fobftanti®, fed neceflario permitti. vt cogicatiqne tantum
fit, fdque ad elebfcionem veritatis.
Qgia verb lumen fecundum fiibftantiam per fe extitit,
planeexiftimare licet elfeveritatem perfe fecundum lub-
ftantiam j vt fimilitudinis ac proportionis ratio linnacè, Sc
perfebte femçtur : écquidprp.hibet, quin Deumipiam per
fe veritatem eflè exiftimemus,& repu tern us? Sic enim Deus
eft lumen, lumen autem intelligibiic, non afpebtabile , lumen
Icilicet ficut veritas, 1 um en enim lpirituale,nihiT aliud
eft, quàm lumen veritatis, Deus tamen cum lumen,6c ipfe
perfe veritas fit, à mendacio abftinet, non quia deficit ei
poteftas,fed quia non vult vnquam mentiri. Si autem non
poteft, non enim abfurdum eft ficloqui, ideo non poteft,
quia nunquam vult.
Qu'bus enim velle Sc non velïe diuersè accidit, rebte &
rationi conuenienter his attibuitur,poife :Deoautem quq-
niam nunquam accidie velle, confitendum eft non pofle
eum mentiri, fic tamen, quia feilicet non poteft velle : non
aucem quia non poteft ad inftar eius* ciii eftinfirmitas, &
deficit poteftas, creaturam enim.impediri,6t conftringi natura.
lumen,inquam,corporeum non haberepenes fe,vt lit
lupnen* fed penc$-aubtorera luminis else, non eft alienum à
ratjone lie dicere : aubtorem verb fiibieblum else neceffita-
tinâturæ,va]de abfiirdumeftcogitare, vtnon videatur penes
ipfum else vetum dicere,fed à natura per-vim çogi. cum
alioqui ipfiim folum fit, quod quidem eft iis tamen , qu®
creauit,impolitic,yt natura Sc necelficare eflent,quod Tunt.
Deo tamen nemo impoluit.vt necelfitate natur® efset veri-
tas.Supra naturatpigicur eft,qui qaeuras fabricates eft, ipfe
autem liber eft à necelfitate natur*. fic enimyerebonum
else conficebimur.
Igitur exiis,qu*di(fta Tunt,patefit,per fe mendacium
non efle : mendacem verb else eum, qui menritur.à,rçen-
tienre enim vocatur mendacium: non autem menriens vo-
catur ab eo,quod non eft.mendacium enim non poteft else
antequam cogitetur, fimiliter tenebr® non Tint créât®, fed
fiibierunr, febt® vmbra vniuerfi. præterquam quod cene-
Scnfu enim
percipimlls
urnen, ab-
efle.
F
videri,lumen,-6c tenebras, vëritatemq$& mendacium,quod ' br* non folum lubirepermifl* font, fed valde etiamvti-
enim eft lümçncorpprj, hocéft veritas animai i^cquodte-.; liter; Cogitatio verb mendacij cledionem veritatis apud
hebr® oculis, ude ignoratitia, Sc méndaçiuminenti. homo homines déclarât, cum verb anteponitur Veritati men-
ertim nihil àliud eft quamaiiima,& corpus, vtriqj parti flip- dacium, hocentiffimum eft, idque valde conlèntàneè.
peditatDéus,ç6rporiliimen? per corpus enim lumine cor-’ j mendacium enim ab hominibus excogitacum eft, tene-
poreo fiuitur : per animam verb veritatc Ipirituaii. b r® verb corpore* à Deo pofir* Hint, ideirço oporcet illud
‘ . '........... . ' ' i**.' y - quj^em