A
Sapictem
cflc ia •
bono.
I Cor.14-
Luc.16.
B
i.Cop-j .
E^echg.
Luc. io.
c
Saunas.
Timotheus.'
Lricius.
Sofîpafcra
D
la (on.
Caîus prim
u s T h e f
làlonicæ
Epifcopus.
Arcarius.
47*
SedulyHyber. mEp iß.
certus, quod cum dotuerit cos non vulgati obedicniia, ,
quam incarneomnibuspraebcnc vtidebcic, leddla lo ll
quaobcd.'te oportctDeo magis quara boiumibus, relia
is caicrisipfa fola vtanmr. Volo f m
WdolSimde eft Hoc iUi dido jqubd ad Connthids faibit,
Sed Ÿ 1'"
lud quod Dominusait : quUJitqhu'mJuukpndcmwtsJmt,
quamfilÿltlùsitigemratitnefua: huic conuenic dicio ; rdq
autemfefculibuiuspnidcntibrésfubtinroaliîiâ, pro eo
qubd aliquid fetnper prbfuhdius & fiibtilius indemunt
toea;vndeplusnaccant,&vckementmskdant.Inbono
autcmftultifunc; vix enim inueniuntquid&ciantbonii
Econtranb vero Paulds vult nos fSpieriteS eflcinboUO;
hoceft ; M plusinuénirc aliquid j pliis exqdirere, Sc
profundiiiscogitaretjiiidfaciamua boni : leave eMamu
imdeHiainurperalicuiusmalitiaqiabopîete botio; nosh
fapieutesfurnpseicogicemusi qubraodbfibohumopus
non poflumus.vei fettbbnem boriiitn profera in us : quia
fi nec hocliceCjVotum &lrem bonum.JC Sniroum demo-
ftremus.Sicergolapienccseilcinbono debemusi fimpli*
eesin,Uialoi Vt iipulfa miirrbalitia 8cinluria, non; firous.
callidi&vtrfuti, artes&argvnuentaquaerenres, quibus
rèddere malum pro mala, & nequitiam pro nequitia de-
beamus. Sed in tali loco memiiiifledebemus illius fenteftcix,
qux dicit: Si quit vultfapiensejfeapud Deutiiftulm fiat
in hoc mundô. Simus ergoftulti, aecipientes iniuriam,& no
reddenteSjvt fapientes firiiüsâpud Deum,qui dixit : Mihi
vindiEtam,& ego rétribuant,dutt Dominus.Quomodo portft
idem ipfe & fapiens eflè,& ftultus ? Refpice ad artes lftas,
quæin vfu horairium Habenturj quomodo ille, qui verbi
caufa rapientiffimus grammaticus,in arte fabriliinfipientiffimus:
Velrurfus rapicntiflimusguBérnator,qüdmodo
in arte taediciniinuenituriniipiensi'fic ergo poiGbilc eft»
in his qux âd Deum përtinerit èflè fapientem, & in his
aux ad feculum pertinent infipientem. Deus autem pacts
conter at Satanam] Vie&illadxDedi vobispoteftatemcalcandi
fuper fcorpiones,& fer pent es. Subpedtbusveftris vélocité/} Hoc
eft,ferifibus müridis & fimplicibuS; Videtur mihi inhoe
loco dixifleSatariairi omnem fpiritum * qui credentibus
aduerfatur. 'Satanas enim hoftra in lingua aduerfarius in-
terpretatür^Quicquidergo anithx teridenti ad Deum re-
fiftitdc aduerfatur, & quicquid paci étùs contrarium eft;
hoc ei Satanas eflè nominatur.Ideo denique prxmifitjdi-
cens: Deuspacüylioc eft,‘Deu$ eul pax placet,contérat eum,
qui contrarius eft paci, & diflenfiohes operatur»’ Salittat
vosTimothcMJ Hue vlquefaIutatos,riürïclalutantes dicit;
Videtur mihi de his* quos (cquellrauit ab omni catalogo
fâiutantium plus aliquid lenlillc. Denique Tim'èrheam
adiutorem fiium dicit, Ôt omnes fimul cognatos fuos ; Et
quidemdc TimotHeo plehiflîpie refertut in Aiftibus A-
poftolorum, quod fueritDerbenfis cuiafdam fili.us maliens
Iudxx fidelis,ex pâtre gentili-Lucium quidam per-
hibentcfleLdcam, qui EuangeliiÉn fcripfît,proeo quod
foleant nominainterdum lecundum patriam decIinatioJ
nem/interdura etiam fecundum grxcam, Romanamque
profcrri.Sofipater véro qui His iùngitur, fufpicor quod lit
in Aâibus Apoftolorumfcnptus; Sofipater pàter Pÿrrhi
Béraenfis: HiicdgriàÉi font fide catHolica Paulo*. Iafon au-
temTHeftaldnicenfiserat.EgoTertius} Propriumndmen
eft,non ordinis, fidut ex Grxco cddice euidénter cognof-
citur,vbifcriptumeft:«''*;«‘ h") ri$t&9qmfcrjpfi
epijlolamin Domino,ideftjin adiutorio Domini. Salütàt f f î
CrfiwJFertur maiorum traditione.qudd hic Caius primus
Epifeopus fuerit Theflaldnieerifis ecclefix. Hojfies meusJ
Cum quomaneo nuncin hofpicid; Eraftus arcariusduita-
tis} Iplum puto elfe Eraftürrt, quem dicit, quia remanfit
Corinthd,videtur difpeniàtdrciuïtatis oftendiiSednori
puto quod ex hoc officio magnopere Paulits mentioiicm
eius in Epiftola füafecerit,nm forte illiquid in coamplius
fenlir, & arcairiUm eumyid eft,dilpenfatoremïllius ciuita-
tis dixeric,cuius artifex & conditor Deus* & ideo ncc no-
menpofuerit cuius ciuicatis,- fed tantum eum arcarium
nominauecit. Gratia Domini nofiïi leJu ChriJh} Sciendùm
fane cft, quia omuequod habeht homihesà Deo gratia
eft; mini enim ex débito habent: quisêriim prior dédit itli,&
rettibueturei.Item.'Gratia Domini ttoftrilefu Cliri-
fti : Hxc eftfiiblcriptiomanuscius indtnnibus epiftolis,
& in eaeciam commémorât beneficia Chrifti. qui
potent efl vos confirmare iuxta Euangelium meutn} Siibaudis i
commendo vos , hxretquc eu ni luperioribus, v bi dixit ;
Commendo vobis Phoeben fororem noliram Sic. Duas j
mihi câüfas Paulus videtur oftendére,quibus roborahtur
hi,qui iri fide Euangefij coftfirmanturi vnam quà'eis præ-
dicatioPauli,quxeft& Chiiftipraïdicatiôinnotefc^.* &
aliam qüa reuelâtur cis laéràmentum .i quod omnium
temporibusfeculorum in filéntio habitum eft.NwMC wo]
Hoceft,inaduentu Chrifti, &prxfentiacotporali rtiani-
feftum eft & apertutti,éc quantum expeûat honfineido-
heisteftibiiSjfedlcripcurisprophetiéisâftipUlantibus de- |
claratüm exiftit* vt petprxdicàtionem quidém Euangelij
Gentes àdohcdientiâm fidci voeaientur» Èxréuelatione
verb facrSmepti agniti àDei fâpientia gloria & clamas fo- j
li fapiënti Déo redderetuf in fecula fcculorum. frlyftei ij,
abfconditx vocationis Gentium adfidcm Chrifti : Quod
temporibus Qæternis iri filcntiofu.it î quod feirènt fibidem I hetaé* ex fcfiptutis enim prophcticis ijianiFcftatur ;
ominibusjid eft,vuigo non trianifeftânerint,ncc pa-
tefecérintjfedfilentio texerint.' Secundumpuceptum aterni
j^Q' Vfquequo tempus âdeflet vt v'ei'bumçarofier.et,&
habitâretin nobis maöiféftatetür omnibus Gentibus
ad obedienciam fidei.So/ifapiëntiDeo} SapientémDeum 'J
non ita âccipias, quafi quem fapïeritiafecerit fapieritemj r
vt inter homines habetur. Sapiens eftim îtiter homines j
diciturvriufquifque ex pâtticipatiônéfapientix,Deus verb
non qüafi qui ex fapientiâ fapieus faôtus fit, fed qui.au-
tor Ôcgenitor fapiéntiaf, fapiens appelÈatur. Merito Joli
fapiënti Deo : Solus’eft enim ita fapieris Deus, vt fâpien-
tiam ipfe magisgenuerit, quum ex fapiehtia faârui fit fapiens.
Cuigloria} Rçifte ei gloria per lefum Chriftum re-
fêrtür,qui ita fapientem efleîoluiri Deum, vt ijjfè fapien-
tiam genuerit Chriftum lefium qui eft Dei virtus,- &Dci
fapientiâ declarauir. Infeculàfeculoruin}Moriseftdiüinæ
fcripmrximmenfitâtemper hoc tempotütü defigriare.
. Anteil} Aut qüafi ad bbnfiftriatiohem.ôm'riiüm qua? flipt
ri us feripta (uQt.in finè pofuit,per quod vcrnaculo He-
brxorum fèrmone vera & fidelia efîè, qux funt fcr,ipta fir
I gnaret.Àchaia,fratef meusiVel Dôminüs quis. Androni-
cuSjdecorus duodftandum.Apelles,congregariSeos. A-
pollo,tnirabilis. Arethe,diftcntio. Aquila^ dolens, vtl
partutiens. Arabes,humiles,vel cam!p'eftres*AppiajCO;Çiii-
nens,vel libertas. Araftus,firater vidèns,vel mous open's
amplioris. Ariftarchus,fufcicans cororiam; Ariftobolus<
fufciransâblpre^eririen; Archippüs,longitudobperis.
Barnabas,filius cünfolâtiorii$.Bychinia,fiiia fpeciofa.Co-
ririthuSiorituripfé. Gorinthij, ciueS,fiuj dccùrioriestéo-
tunti* Claudiusj fpes trariqùillicafis. Cilicia,ccbtuSj-yelilm
élus j vel aflumptio , vel vocatio lamenfaBilis. Colccia^
vox faéla. Crifpusjfciens., Chloës,inueftigantes,vel om-j
ries,fed melius cbriclufid,vel éoriluiriptip.Damaf^'uS fan-
guinispotus. DerhaS,filens. EraftuS,frater metis vidéns.
Epaphroditus,fcugifcr. Epaphra,vidénsive|recéns. Eub:|
1 diäm,apprehendentern Dominum; Ephefum^ Ÿoluhtas
j eius,fiue confilium meum; Philecusjdecliriaris» Philolo-
I gum,orépriricipium. Galatia, magnified,veltranslatio.l
Iunia,incipiens. ïulium,incipientem. Lucius,ipfe fufei-j
tans.Onefimus,re(pbndenS. PnilippenfeS,6slampaduin.
Perfida.tencans. Priicilla,agnbfçeris. Phileinon^miredbi
natus. PauluS, mirabilis; Quartusjplangensfupeiftue.
SauluSjtentâtio refpiciençis,vel (ecuritas.S;iul,cxpct;tus,
vel pétició'. Syluanus.rriiftiis. Sodama.pecus filens; Soft-
I hcriiSjgâudiumda-mihii Solîpater,narransi. Sofipatr.uuS.,
I faluaris H i ( per fos.^Theftal o n i ce u lësffcfti nan tes. Tharfis,
I exploratiogaudij.' Tertius,âdiungerisy vtl aj)plicaris fè.
i Tneftàibriicam, tcftinâm VinBram ftatiiere; Ty.Beri.us, vi-
! iiaeiUs.ftue bonuascius. Tyran ni, continentes. Tuno-
theus,bcneficus; Titus,quxrensivel bpnum. Tychicus,
tacens. Vibanus,luccgaudens..
CoÜeftdneofum in Eptflolam Pauli ad tornar, osfinis*
S E D V L I I
HYBERNIENSIS , I N .
E P I S T O L A M P A V L f A D
«C o RI NT H IO S PRIO&EM,
colleélaneum.
AV LV S vocatus Apoflolus} Quod nomen
fuum præponit Epiftolis, àUtoriratis eflè
nofeenduni eft tSicuc reges longe pbfiti,his
qui füb eorumi poreftace func feribunt, vt
quia rriinonbusepiftblas mittunt , fuahis
nomina prxponant.
Vocatus] Iri via,velBeniartuii, vel in prxfeieritiaDei.
Porto quodait,Apoftplus, cuiuS autem? Chrifti Iefü, taie
mihi videtur, quafi dixiflçt , Pixfeâus prxtorij Augufti
Cxfaris.Magifter exercitus Tyberij Cxfaris : ytenimiu-
dices huius léculi,qui nobiliores eflè videntur, 'ex regibus
quibus fèruiunt, 8e ex dignitace quàintumefcuntvoca-
bulafôttiuntur,ita&Apoftolusgrandem inter Chriftia-
nos ûbi vindicans dignitatem, Apoftolum fe Chrifti titu-
loprxribtauît, vt & îpfaleéturos nominis autoritäre tet-
rcrerdndicans otrines, qui in Chriftocrederent, debere
fibi cflè fubieélas. Er Sofihenesfrateï] Hune idcircofecum
feribenceminducit, quia & îpfisdoélor erat, & pro his
vâlde foÙicicUs. Ecclefix Deï] Notât eeclefiam qux non eft
Dei,vt : odiui eedefiam maltgnantium. Cam omnibus qui inuo-
cant nomen Donttni] Hoc ëft * nonfqlura opto vt gratia &
pax vobis muitiplicetur vocatis fàntftis, fed omriibus qui
inùôcantriomlsn Domini noftri.l»ô»i>ftlôc(j]ln tota Co-
rinrhia. lpforum] Id eft , Cotinthiorum. Ëtnofiro] Quia
noftrumeft quod ipforum eft; Aliter , inùôcare nomen
Domini proprië éft facerdotum. Vnde ferijitum eft; Er
Samuel inter eos qui inuocant nomen eius ..Quem faeerdotem
fuiftè probatur,quia Heli facerdoti fucce(fit,&hoftiasof-
ft rebat,bc déco Dominus ait: Stifcitabo mihi fideïem fâcerdo-
tetn: qui licet non ex genere Aatön, tarnen de tribu Leui
in Paralipomenôiifuiiredeferibitür. Hieronymus iri tra-
élatu libri Efaix : ln epiftola quam fçripfir Paulus âd Co-
rinchios, cum ad vnius feribatur popiilum ciùitatis, prb
varietate habicançium, id eft fanctoaim, & peccacorum :
ntmc laudar eos j nuric corripit, nunc dölct, nunc repre-
heridic,nunéproiiocat adeontinentiam., nuptias norire-
eufât, retrahir ab idololattia, iriftruitin refurrcélionem,
digamiæ porrigit marium} rie locrim ttibuat fornicationi.
Gratias ago Deo meo]V\fbiet,prihlurri proubcat profeäum
laudando, & dicit fè quidem gaudere de eôrüm feientia ;
fedfcireillosdebere, quia verafeientiânbninflat, rieque
diflerititi Sicut teftimonium Chrifti confirmàtum eft in vobis]
Teftimonium Chrifti eft totum Euangelium, vel illud:
Omiiisfirtba do Et us in regno coelorum,fimtlis eftbomini pdtrijEmilias,
quiprofeirie thefauro fuo nàua & vetera. Ita vt nïhil vobis
defitjV ride Salomon ait : Vénérant mihi omniabona cum iUa.
ExpeElanttbus reUelationem Domini nàflri Iefu Gbrifti] Ille vere
expeéfataduentum Domini,qui in omnibus prXpàratüs
eft. Ideo autetn rcuelatio dieitur aducntuS Domini, quia
modoabfcoriditüseftànobiSi Qui &confirmabit posJSua
ftilicer doélrina. ÿfqUe tnfinem] Vel veftrâS prxfentis vi-
tâjfiue perfeéfionis. Sine crijwiwrJPrirtcipali. Fidelis Deus.}
Qui reddet vobisniercedem fiçut promifit. Fer quem vo-
càtl eßis} V t : Nemo venir ad me, nifipater tràxefit eum. Inficie-
tUtemfilqeius] Si cnimfocij fuerimuspaffionum,erimiis
focij in gloria.Ot/rcro autem wsftv*rrw3HucufqUe cum laude
prxfatio, hinc iam contra dilientionés aggreditur, Vt
idem ipfe dicit : yrium fit verbüiri,& vnusfèrifusinôm-
rii busy obis. Schifmata} Gontentiones pro do&oribus.
Sigtiificdtüttl eft mibiab his quifurit C/>fo«JQii<eritur quomo-
do Apoflolus èredit de abfèntiBus, eum fcriptiim fit ; Ne
credas auditui vàrio. Sedhancgratiani rpfè Habebat, vt'
feirét qùidabfenccs àgererfr, vt ad Colofienfès dicit: Et fi
wporédbfens, jptriiu tarnen prafens. Chlocs,ciuitas Colof-
J ienfium éft;.
Ego quidem fum Pauls] în Apoftolorum pérfonishocdè :
pfèudoapoftolisdicit,quiper,fapientiammuhdi circnfn- ■
ùeniebant Cos,vtvnufquifqjfè dicit eflè huius, cuiuj do- ■
élrinam diligebat, cum diuerfàs doârinas haberenr. &i
ergq de veris Àpoftolis non permiteit dici, quanto mâgis
de falfisdici non licebit? Icem. Ego quidem fum Pauli] Hac
caufa prohibitum eft,duos Epifcopos eflè in vna ciukate,
vtHieronymuÿ dicit in tra&atu epiftolx adTitü. Ego autem
Chriftï}Vt\ici dicebant, quod omnes dicidebuerunr.
Diuifuséft chrifius}] Diuiditur corpus , cum membra dif-
fènciunt. Nunquid Paulus crucifixus eft pro vobis?} Ideo in fo-
loChrifto gloriandum vobis eft,quia ipfe vobis hxc duoÿ
idefterueem, &bajptifmiim tribuit, non Paulus ,.nec À-
ppllo. Gratias ago Deo meo, quodneminem vettrum baptism}
Idcirco neminem veftrm baptizaui, ne quis me putatet in
meo nomine baptiéafle. Ftifi Crijpuin & Caium} Qui fè
nondicunt in meb nomine baptizatos. fîo/j ebim mißt
meChïiftus baptizare} Non vfiirpaui minora facere, qui
potui iiriplère mâibra. Item ; Qui ad riiâiora fnittitur,
minora non agir.
Sed Euangelizare} Quod maius eft, Vt porter nomen
meuni coram regibus & Gentibus. Non in fapientiâ verbi}
Mufidarix philofophix, in qua vos gloriamirii. Sfr euâ-
cuetur crux Chrifti} Id eft, vtnoneloquentixfidcs crucis
Chrifti deputetur: Quia çrricem Chrifti euâcuat, qui aü-
res hominuni deletftaciorie perraulcet ; quia auribiis fâ-
pientiumhuiusfèculidifplicecdicere Dominum, qui fz-
citcoelum&tetram,poflècrUcifigi, Betamen fl hoc did
euitecur, euacuatür crux Chrifti. Hisâuteip quifaluifiuht]
Id eft,nobis. Virtus Dei eft} Quia diabokimfuperauit, &
morrem. Perdantfapientiamfâpientium} In Éfàia fie legitùr :
Peribii enim fapiehtia à fapientibus cïu$,& intellects prudent turn
eius abfcondetur. Vbi fapiens?} Sübauditur appareBit : fa-
piens,ex Gentibus. Scriba}] DodOrlegisexIudxis. 'Çon-
quiftfor huiusfeculii] Qui quXcit de öccultis naturis huius
fèculi. Nam quia in Dei fapientiâ noncogneuitinuhdus per fapientiam
£>«<?«]Factura mundi Deifàpiefitiaeft fabiicara,
in qua per fapientiam naturalem , qux âd hoc data &
creatafuerar,debuitcognofci ipfe quifecerat.: fed quo-
niam non eognoilCrunt homines * alia illis fiiccurritur
medicina. Ergo per fapientiam fuamfintelligendurri,per
naruralem fapientiam, qux adhocdatacftvtcognofca-
tur Deus,qux riaturalis fapientia,be Dei fâpientia dici po-
teft,quod à Deo fit creata, aut certe Dei fâpientia foris eft
6c creatrix naturalis in hominibus fapientix.
P lacuit Deo perftulïttiampradicatïonisfaluosfacefe credentes]
Non quod vere ftultitia fit prxdicatio crucis, fèd quia (è-
cundum putationem infidelium fie haberetur. Quoniani
Iudaifignapetunt] VtadChriftum dicunc: qilodfignum
oftendis nobis?Hoc autci^faciunc ex corifiietudine Pro-
phetarUrii, qui fxpé fignaipfisfâcicbant Iudxis. Et Grad
fapientiam]Auis fcilicec dialecticx, & humanx fapientix.
ludxisquidemfcandalum]lùdæi fcandalizantur, fi aridiunt
Ghriftum à fe crucifixum; Siue fcafidalum illis eft audirè
Chriftum mori pot uilfe,quem illi qüafi imiriortalerri (pedant,
dicebânt enim : Nos audiuirflus eX lege,quia Chri-
' ftüs manet in xteriiUm. Non intelligentes, quia ptiriuipi
ilium pad oportebat, & fic intrate gloriarri fuani.
Gentibus autemJlultitidm] Hoc eft, Dèum credere crucifixum.
Ipfisvero vocatis] ld eft,erederitibUsexvtrifqué;
Ghriftum Dei vittatem] ludxis petefitibus ligna, qux deui-
cta morte hominem ceriocant ad. vitam: Êt Dei fapitntidtft]
Grxcis quxrentibus fapientiam, qux nos âdominatlOne
diaboliliberauit.
Quia quod ftiiltutneftDti] Veile crucifigi. Sdpientm eft
hominibusÎ QUja cruxChnfti dlabölumfèfeilit,& vicitj
homiriesque liberauir,qiiod nemo Hominurn per fâpien-
tiatn fuatri poeüit. Etqûodinfirmùmèft Deï] Id eft, tnori
fbrritlS eft hominibus i quod eninj necgîgantescùadêre
potuerunt, infirmitas crucifixi euafic. Videte eiiik vocatio-
nem veftrain] Ac fi diceret,videte eos per qUös vocâti eftis
ad fidem,quod rioiifapientes, fed ftulti, St pifcatoireS e-
rant,qUândo 6c ipfi vocati funt. Alitfer r Videte vocatio-
nem veftram, hoc eft, irt vobis ipfis ô Corinrh ij probate
quod dico, quod ftultos vos vocauit,& non fâpièutes. '
• ■ — ' _ " ■ " ' ^
Duobus
Epilcopis
io vna c>-
uitatc die
non licei.
baptizan j
dum.
m
Crucerh
Chtifti e-
uacuari.
Efis-ïi.
Naturaliè
lâpicmia.
Matth. t4