t f S f i
eft Icindu-
lis , apud
Hirc.fcan-
dulis.euas
Ifid.alcin
dendo di
Aas vola
: qua
finit paru;
robore rel
alio quo-
uis ligno
aflülatim
fc&o.Plin.
lib.iö.c.io,
fcandula
cöte&am
fuifle Ro-
-,j5 fgalli-
cè defcen-
de^vfq; ad
bellü Pyi
thi annis
470
B
Cap. U.
Gallorum
à Cäefarc
calamita-
:s.
defe-
Aamq;.
1 hae'à*
ftas qua.
D
Cap. 13.
Is annus
In F a ft. capitol.
698.
Crallus
tcp.Hiero.
di ri puit.
lofeph. lib•
i t . Plut. I
Ó» Dion.
hoc quoque,nifi Cæfat non potbilfttHiquidern fons, quo \ mqxq; vt Euphrate trahfijt»'illicoVagefem leg^tuab Oro-
ad potum vtebantur, mçdiodiùcxi montislatercfunde- de regeParthorum ad fe milium,obuium habuir,aquo ve-
bacur. Cæfar ad proXimum fotttisadmouerivirtCas, tùrré- Ihemcnrer increpituseft» quod contra foedus Luçulli.Pôque
extrçii iubet> Fit ftiagnuSillicô concurfus ex oppido* ....... :-Sx **««g« î*
Quibufdnepericulo prælkntibùs, Romani quamuis per
tinadtfer o.bhfterenc>crebriufque fuccederertt, cömplures
izm&i truçidantun jlgitur extruitùr agger & currispedum
fexagintaj cuius vertex'adæquare fonds locum poiftr, vt
veiex equo tcla conijci queant.vel pràècipitatadefuper faxorum
volumina non timed. Oppidaniautcm vbi exaniitiari
fid hon folu pecora fua, verùmedâm infirmiqres ho-
minum ætates viejet, cupas pice,feuo& -ffcandulisreple-
tas,ac deinde immilïb igné, in prona præcipitant, eafq; ipfi
toto oppidoçftufifublequuntur.Ardentibus mâchin.is,cü
graucprælium fuif Ççfarac perieufofum videret,cohortes
in circuitum oppidi ire velociter per occultum imperar,at*-
que vndiq; fubico vaftum clamorem attollerei Quo laóto
confternarfappidàni,dumreçuf reread muniëdum oppidum
volunt, ab oppugbatione turds vel dcmolidone agi
geris receflcrunt. lllitamen qui àd incidcndàs fonds ve-
nas lub obtentu aggeris tuti cuniculos perfodiebat, reper-
tos in abftrufo aquarum meatus, per multa diuidendo tenuari
in femetipliS,cpnlumiq;fecerut.Oppidanifonte üc-
catq, Vltima defperaiiqne correpti, dedidonem fui faciür.
Cæfar autem omnibus qui arma tulerant, :manus-fuftulm
& vitam reliquit -, qüo teftârior eflètetiam pofteris pcena
improborum. Multhmfenim ad coercendam àüdaciam
valet propofitùm punitionis exemplura, çumipfa miferia
præfens forma viuénris , &r ad recordadonem admonct
confcie$,& Sd fcifcitàtionèm cogit igùaros»
Exhavstis atque edomitisGallis, fecyrus Cælàrcum
legionibus in Itàliam redijt, nullos pöft ft Gallbrum mor
tus pertimeftens, certo fe feiens minime aliqüos, qui vel
moüeriaudeartt,velfimoüeahcur»timendifinc» celiquilfe.
Conftitui nunc ante oculos velimexangucm* defoecamq;
GalHam,poftillasardcntilfimasfcbres interhbfq;æftus vi-
taliummollioratorrentes,vtfelehabeac, quantamaeïe,
quâtoqipallore lît,qu#m dcmilfa a.c refoluta iaceat, qudm
ipfosquoq; neceflarij oüàcij moois, neeundem incurfum
malorumreuocenr,perdmefcat.Irr.uit enim in eam repen-
tinoimpetu Romanus exercitus,velutifortiflîmo corpori
fordor lues.-qu* tanto grauius accenditur,quanto irnpad-
entius toleratur. Siciebat miftra,cum inftante gladio,pro-
üteri fponfionem ftruitutis æternæ.auulfis inlupcroblidi-
bus,cogeretur. Sitiebat, vt dixi, notam illam omnibuique
fuauidîmam velue aquas gelidæ dulcedinem libertads:
quanto^ eammàgisïubtrahi intelligebat, tanto àuidius
deliderabat. Hincillà tam frequenscontravetitaprçfum-
ptio inuadebatur,& pro defendendalibeccate, importuna
liber tas: praereptaq; înlatiabiliterp^ciundilieenua, quod
male conceptam perniciem reftinguere videbatur> auge
bat.Hinc Romanus ante pùgnam înlidiator argutior,hinc
in pugna hpftis infeftior ^hinc poft pugnam viCèor imtm-
tior, hincomnia ad domandamimpaiientiam crudcicen-
tia,hinc iam necremedijs credebatur. Iraq; liinterrogate
polftm hancjde qua loquimur, nationem, quid tunc cum
hçcipfahiftinebat,deillistemporibusiudicarir,relponde-
ret,vt arbi tror,diccns: Sic me ilia tunc febris exangue reddidit,
aefrigidam fecit, vtetiam * t haec quaeomnes penè
perltrinxitjtéruefacere vel commpuerenequiuérmatqjita
me Romaniinclinauerunr, vt necad Gochos furgam-, (ed
neipla quidem Roma clades quasintulit.euitauit.Exerci-
tas diu attæq; funt per toros mundieardines poten tix du-
cum, virelq-, legionum: quasinfcfe concurrentes, cius da-
mno vincercncxuius pcnculo vincerentur.
N am viclorem Cæfarem de Galliareuerfùm ciuiliabellà
comitata funt, aliaq*, grauidîmàmala in terleóti apud Par-
thos Gralli & trucidaci exercicus praècefler&t. Anno ab vr-
hc condita fexcenteiïmo XG VILGralfus in Confulatu col*r
legaPompeij prouinciam fortitus in Parihos, homo inex-
plcbilis cupidicatis, audita in Hierofolymis tcpli opulcn-
da,quam Pompeius intaôfcam reliquccat,inPaiçllinam d i-1
pei) anaritia indu£tus,'Euphratem tfanfierit.Quamobrctn
une morafuturü, vt pro auro Parthico ferico ferrp onera-
retur. Iraq-, cum propè Carras v en tü elfte, Parthifubito in-
gruentes cum Surena 6c Sillace præfeôlis fagittis oppreflè-
tc Romanos. Çecidereibi plurimi fenatores, aliquot etiâ
côfujares 6c prastorij viri.CralTus quoqj filius Gralli, Icûil-
lîmus iuuenis,in a'cic occifus eft. Praeterea quatuor cohortes
cum Vargunteiolegato, medijsdepréhenlæ campisSc
interfeôlæ funt. Sure'nas rapto cqnitatu'Cralîùm perlcqui
intendit:cumxy,1circunuéntum,acfruftra colloquium eius
peten té interfecit, quamuis viuum auferre malmlfet. Pau-
ci nocVis bencficio liberati, Carras confiigerunt. Gognita
cladeR»omanorum> mulræorientisprouinciæ à locietate
vel fide populi Romani defeciflènt, ni Calîius colleâis ex
fuga roilitib.paucis,intumefcentem Syriam egregia ani mi
virtutc aç moderatione prcffilft t; qui & An t iochû çèpial-
queeiusingcntes prxlio vicie ÔC interfecit: Parthos quo’qj
ab Oröde in Syriam milToS, iamq; ingrelfos Andochiam,
bellocxpuli r,d u cemq*, corum Olaccm interfecit.
Igitvr Roniani ftatus agitur femper alterna mutatio,
&c velut forma! oceani maris,quas omni die dilpar,nûc fuc-
ciduisper feprem dies attollitur incrementis , nunc inle-
quentib.tàdd'em diebus naturali damno & defe<âu intc-
riorefubducitur.Vtenim de proXimis ordiar, CimbrisTi-
guri ni(q;vincentib.cum apud Rhodanüm Humen Romanus
exereituspcrijt,aréd{lîmas Roma fenfit anguftias, rë-
fufa continuo clade Cimbrorum,magniselata prouentib.
priorumoblita dcfeótuumeft. Harte deinde rcccntillimx
profperitadsiabtandam Italicum bellû&dilacerado Syl-
lana caftigat. Rutfus poft banc domefticaminteltinamq;
perniciem, quayfq; ad medullas penè euifcerata & exela
elt,parib. propemodum fpatijs temporum non Iblum re-
parata, verùmedâm extfehça eft» cum Lucullus Afiam, Po-
peius Hifpaniâ, Casiar Galliam perdomùit,Romanumq;
imperium vfq» ad extremos propemodum terræ ter minos I
propagacüeft. Hanc nuncampliflimam dilacacionem va-
ftilfima ruina confequitur. Apud Parthos enim côful Ro-
manusoccidicur, exercitulcpdeletur, atrociflïmumillud
Pompei) 6c Gxfaris belium ciuile confcmur, & inter hæc
Roiiiaipfarepennno corr.eptaincendiococrematur. Anno
liquidem ab vrbe condita D C C.incertum vnde cócre-
tus plurimam vtbis partem ignis inuaht, neq; vnquam an-
rea tànto incendio correptam ac vaftatam ciuitatem fe-
runt. Kam quatuordecim vicoscum vico iugario cofum-
ptos fuilft memonæ prodicum eft. Hirte iam bellum ciui-
lecommitdtur, quod magnisiamdudum diftenfionibus
acmolidonibusparabatur.
. N AM rëdiëns Cçfar vitftor ex Gallia,decerni fibiabftn-
d alte rü cönfulat um popofcit.Con tradidlum eft à Marcello
confule, annitente Pöpeio, deindè decretumëftà ftna-
tû,vtin vrbé Cæfar non nifi dimiifo exercitu veniret, & ex
Marcelli confulis auâoritate adlegioncs,qUæ apudLuce-
riameranti Pômpeiuscumimperiomiflus'eft. CîèlàrRa-
uennâ lêfe concuîit.M. An tomus 6c QCallius tribuni pie-
bis pro Cælâreintcrcedentes» interdicente Lentulo colu-
le,curiaforoq;prohibiti ad GæGiremprofeôfcifunt,Curio-
ne Coelioqi limul comitancibus.Cælar Rubicone fluminc
tranfmëàto»mox vt Ariminü venir» quinqi cohortes, quas
tunefoias habebatjCqm quib» (vt ait Liuius^) orbem terra-'
rü adortus eft,quid fa£to opus elfte edbcuifOeploransin*
iurias luas.caulam Belliciuilis prorefticuendis in patriâ tribun
is,elk te (tat us eft. Inde per Antoniûftptem cohortes»
qùæ apud Sulmoné morabantur » à Lucretio rccepi t ; tres
legiones» quæ cum Domitio apud Corfinium morabatur,
ad pattes liras traduxit.Pompeius atq> omnis lènatus,cre-
fcëntibusÇæfâris viribus trepidi» tanquam Italiapulli»in
Græciam tranluccfi» Dyrrachium gerendi beill iedem de-
legcrunr. * CælarRomainvenic»negatàmquefibieXærà-
no pccuniàm fradtisfonbus inuafit, protulirque ex coau-
( Jtt.Dj,
Cap. 4
Incendia
’prod.L
Paulo.C.
Marcdlc|
Colla»
Dccml
Obleq.ii*
iu.lib.7.
àp.a.
Çap.ù.l
Bclluroaj
uleCzCi
&Pooep.
uerdt, Hierololymâmadic» templüperuaditjOpes diripir. j ri pondo i i i i . m . centum tdgiotäquinque» argend pondo
Inde pet Mefopotamiam tëndcùs in Parthiam 'quacunqf | própe dcogc. Inde digreflus Ariminum ad legiones,
rtcr-habuifi focijs ciuitanbus auxilkindixity preda^xcgit: mox Alpes tranfueCtus»MaÆliâvenn:adquam oppugna-
■________. dam, cur
Inter
fuirfe^j
L.Mf :
H
jwJ
Boctt
pjm inte
I cidjt ab
»
Æ 4
BBË
^^|tatne
Ap*
dam,cur réceptifs non e^t,Triboriium cum tribus legio-; 1 tern reuocauitexercitnm,quatuor milliamilitum CxiàtîT,
nibus relinquens,'ad Hifpaniascontendit, quas L. Afra- cemuriones Viginri duo, equirelq; Romani complures in
nius,&M.Petreius, & M. Varro Pompeiani duces cum le'- eopræliocælilunt. Cæfar inde citato agmihe per Epirûih
gionibusobtinebant.lbi muleisptælijs Petreium Afraniü-1 Thelïàliamperrcxir. Pontpeiuscum maximiscopiis ftcu-
quefuperatos,compofitapadione,dimilit. In vlteriore ' tus, bellumq-,cómillhmeft. Iraq; inftituitur vtrinm acies.
M Virmnpiiilronir Cimilt. T) cl : n.■ I • Î- ■, i. i-
I omial-
I B c l iu s
lnApol.Sc
vero Hilpania duas legionesà M, Varrone fufcepic.Simil:
ter 6c duces eius, hoc eft, Curio Catonem Sicilia expulir,
Valerius Cottam Sardinia, TuberonemAfrica.Varuseie-
cic.2 Cælar Malfiliarediensobfidione domitam, vita tantü
&libcrtace conceira,cæterisreb.abralît. At vero Dolabel-
lapartium Cæfaris, in lllyrico perOtftauium 6c Libonem
vi(ftus,copijfq;exutus,ad Antoniumfugit. Bafillus&Sal-
luftius diuiaéntes lingulas legion es^quib.præcraht, limili-
ter& Antpnius; Horrenlius quoq; ab infimo mari cü clafi-
ft concurrens,oranes pariter aduerfus Otftauium& Libonem
profeëd&viéti funt. Antonius cum fe Octauiocum
quindecçmcohortibusdedilftt^ omnesadPompeiüà Li-
bone dedu£dfunt;Curio ex Sicilia in Africain cü exercitu
tranlgceftus eft: quem Iubarexcontinuoexcepcumomni-
bus copijs trucidauit. Octauius Salonas oppugnare cona-
tusjomnes penè copias quas duxitamilît: Coelius defcîuit
àCæfare,acfeMiloniexuli iunxit. Cumq;amboftruorü
manuCapuam oppugnare molirencur,occiiilunr.Bibulus
apud 3 Corcyram viôtus,quod euftodiæeius quam pelago
6c oppido prætendebat,boftis illuferat, inedia ft ft vigilijt
que confecir. Ap.Clodius Cenforinus, qui iuflu Pompeij
Græciamtuebatur,iamaboiicamPythiciora^ùli fidé vo-
luitexpeririiquippèabeoadatftavares defeenderein fpe-
cum, refpondiflè fertur de bello conlulenri : Nihil ad te
hocRomane beliü pertinet,+ Euboeç ccela obtinebis.Coe-
la autem vocantEuboicumfinum.ItaAppiusperplexain^
certus forte difteific. Admonetnosaüquid obtredtacori-
bus noftris conlultor ifte confulere. Qneruncur vtiq; fide
Chriftianorum fibi làcrainterdiéèaceremonialq;lublatas,
& ob hoc maxime,, quod extis vaticinijlq; ceiïàn ti bus, fu-
turæcladcs, quiafcirinequeunt,non vitantur. Curergo
longé ante imperium Cælaris natiuitatemq; Chrifti, fient
ipforumau<ftoresatteftâtur,abolitafueratPythicioraculi
fides ? Abo.lita autèm i » ,quiacontempta. Porroautem
quare çontempta, ni fi quia vel fàlla, vel vana, vel dubia ?
Vndeprudenterpoetapræmonuit:5lnconfiiltiabeunc,ftr
demqi odereSybillæ. Erne forte paruiid pendant, quod
contemptu abolitum atqian dquatum fuit,hoc eft,auc nu-
men aut ft dem, Apollo ille Pythias erat,quem ferunt magno
6illo Py thonc ftrpete interfedbo,totius vaticinationis
au<ftore&principe hæredem 6c ftdis&diuinationis&nu-
minis extitilftubiq; cum reddere elegilft refponfa, vbi or?
ta cum audtoré ip k diuinatio videbatur i præterea que per
alias quoq; terrarum partes Ipumantibus buccis,rabidoq;
difeurfu omnis furiatorum rudtat inlània : ad quem plut 1-
mi terrarum reges, quafiadviüam vocem çonfultinumi-
nis cucurrerun t, cuilæpiffimc ipfi quoq; Romani opulen-
tilfimadona milèrunt. Atfi Apollo ifte Pytbius paularim
dilcernenteexpcricntiacontemprus, relictus, arq; aboli-
tuseft, quid viuum de mortuapecudc, quid verum deafe
Àd Dyrr
chiam v
Aus eft
Cie(âr,IèA
Pompcio
noninftâ-
P om peius odtogi n ta odfco co h ortes tri pli ci ördine lôcauif.
Fueruntaütem'peditum qùadraginta mil lia, équités in fini
ftrocornuftxcenti, in dextro quingenti, præterea reges
multi,ftnatores, equitefq; Romani plurimi, abfq; leiiium
armaturarum magna copia. Cæfarfimiliter bdlogintaco- j sue.in lui.
horres triplici online dilpofuit : cui fuerunt non minus
qudmtrigintamilliapeditum,équitesmille. Videre ibi & ;
gemere erar, côcradbas Romanorum vires in campis Phar-
|ii. Ctfarh
lâlicisa'd occifionem mticuarn conftitiflc: quasficocordia
3 XXX I. î
rexilftt,nulü populi,nulli reges ferre potuilftnr.Prima co-
gtelfioneequitatusPompeiipulfuSjfiniftialateranndauit.
Deindè cum diu vtrinq; dubia forte cæderentur, dtq; ex a-
lia parte Pompeius interhortandum diceret; Parce ciùib.
née ramen façerct quod vrgeret,dieehs, Miles faciem fen:
randëm vniuerfus Pompeij fugit exercitusicaftraq.direpta
funt. Cælaluntinco prælio Pompeianorum'quindecim
millia,centurionesrriginra tres. Hicexiruspugnæ ad Pa-
læopharfalu m fùmPompeiusfugiens in qftio Penei am nis
onerariam nauem flatus, in Afiam tranfiit. Indç per Cy-
prum in Ægypcum venir : ibiqj mox vt littus attigit» iufta
Ptolemæiadolelcentis,in gratiam Cæfaris victaçis occifiis
eft.Pompeiivxorfiliiqjfugerunt.Cæt'eraPompcianaelâf-
fisdireptaeft, omnibus qui in éaerant crudelilïïmè truci-
dacis: inique & Pompeius Bithynicus occifus eft. Lentulus
vero virconlularisapud Pelufîuminterfectuseft. Cæ-
làrcompofitisapudTbëlïàliamrebus, Alexandriam vc-
nit, perlatoque ad fc aç viloPompeii capite annuloq;,fle-
uir.Cumqj ftinregiamrecepilftr,eltidebarurdtutonbus,
quo minus pecu niam acciperet, templa fiia aftu Ipolian ti-
bus,vt& regios thelâuros vacuos elïë crflenderenr,& in in- |
uidiam Geîànspopulüconcitarent.Præterea Achillas’dux I
regius.im bums ftmel Pompeii lànguine, Cæfaris quoque
necemmedilabarur.. Namiuflusexercitumdimittere cui
prçeratjvigintimilliumarmatorum, nômodo/preùicim- j
perium,verum&aciemdirexit. Inipfoprælioregia clalfis G
forcefubdu<fta,iubeturincendi. Eaflammacum partem
quoq;vrbisinuafifièt,^quadringenramillialibrotû,pro- ‘ °
ximis forte ædibuscondiu,exufirr:fingulareprofe£lo mo- |Bibl;o-
nimencumftudii,curæq; malorum;quitottantaq;illuftriü thecæ a -
ingeniorumoperacongelïèranr.Vndequamlibechodieq; keenin
remplis extehCj quæ & nos vidimus armarialibrorum;
quibusdireptisexinanitaea à noftris temporibus memo-J ^
renr, quod quidem verum eft: tarnen honeftius creditur,. Sent, de.
alios libres fuilft quæfitos » qui priftinas ftudiorum curas Tr*nq.vt-
çmularentur^quàmalijmvllàmfùilft tuncbibliothecam, **\ <1U3'
quasextraquadringerita miiliâ librorumfuilft » acperhoc mînfa";*
euafiftè credatur. Cælar poftcainlùlam vbi Pharus eft, ce- brorü ar-
pit. Eo Achillas cutn Gabinianis militibus venir. Ingens1' fiflè Icri-
gna commifiaeft. MagnaibiCælàrianorum militumi bit*
I ■ I'io-
B>atiu
J * no
IBlHt;
4MibM
. , pH I .. mûltituaocecidir:omnesetiaminterfe<âoresPompeiiinmentemulierculalperaripotelt?
Quid pottremo, infiauit 1 rerfeéfi (unt.Gælàrviinfiftcnciumhoftiumpreirus,lcaphâ, .
cum1 pinguis ebur 1 yrrhenus ad aras, expofids qpiroæ pc- 1 alcendit: qna mox pondéré fubftquentiü grâuata ac mer-
cudisinteftinis,npn finget efuriensîNamlicutiplifetétur, j fa,pef cc.pallùsad nauem vnâ manu eléuata,f qua Chartas j * £ aj cm
velfallâdicëndo,iple Apollofeducir. Quamobçemæquo j tcnebat,natädoperucnit:möxnaualicertamine pullàntes, liradk Sur.
animo feranr, fiimitariinterimnolunt, nosid veritaris.iu- j magna f fælicitate claflèm regiam autdeprelîrt aut cepir. Jqui Luc.:',
dicioetiam prohibere , quodpotuetunt maiores ëorum j ÀLExANDRiNis pecentibus regem reddidit, monitum jfuppleu»'.
velexperiendo contcmnerc. Interea apud Dyrrachium vt tttagisamicitiam Romanam.quàra armaexperiri ftude- j t fac'lita-
multiorientis reges ad Pompeipm cum auxiliis.conuenç- | ret;Qui tarnen illico vt liber fuir,bellum inculit.ftdconri- ç ’ j6
: runt. QuocumCæfarvenilftt,Pompeium oblidionefru- j nuocumeotoexercitu luo&iplcdeletuscfti Namviginci Cæfàr a-
! 5*nx,t:*P^terram» quindècimmillium palfiiumfollà-•) milliàhominuraincohellocælâ referuntur , duodecim jleiâdrinis|
'prae£crucns,cumilli mariapaterenc. Pompeiuscaftellum ! milliàeurn fepmagintalongisnauib.dedita, quingcncicx
quoddam propinquum mari,quodMarceliinustuèbatur, î viiftorib. cecidfficreferuntur. Rexipfeadolclcenslcaphâ
euertit,præfidiaq; Cælarisflquæibidem morabantur occi- j eXceptusvt fugeret,multisinlilientib. merlus necatulque
I ^ ®*arT or^uacumlegio.nemq,vnam vt expugnaret, eft.Corpuseiusadlittusdeuolutumiiadicioloricæaureæ
aggreflusefti Hoc periculolociorum Pompeius cognito, ! cognicum fuit.Qua C^lar Alexandriam præmiflà,Alexan-
ur!f* e0É fB i icontra**c5 ft illico Cæfaromilla i drinos omnesad deditionem delperatione compulit, rci
® ‘‘dioneconuerrir.Tprquatusautemèveftigioprorum- gnûmq;ÆgyptiCleopatrædedir. IndeSyriamperuaga-
pçns,auerlunij inftcuruseft. Ita Cælaris milites ancipitipe- tusiPharnaccmin Ponto vicit.Poftca veroguàm Romani-
nc.u P^ÇdtiiipfoCæfàrc fruftraobliftente,higerür.Pom- venir,fdi«5laror 6c conful cteacn$,in Africa m tmnfiit, 6c a-
’ P^ usverèCafarisquoqueteftimonio viëtor,perièqqen- ‘.pudThapfumcum luba&Scipionepugnauit,maximamqueibi
Phamaco
ylncuur. -
Hirt, in
bel Alex..
Dib.li. 41,
■Ç Orofiüi
icçjU ’