bakkers ( k o e n d i , van waar p a k o e n d e n , pottebakkerij)bebben
het echter zoover niet gebracht. Ofschoon hunne kendi’s , andjoen’s ,
grabah’a en met welke andere namen hunne aarden vaten mögen
genoemd worden, van eenigekunstvaardigheidgetuigen, verstaan
zij de kunst der glazuur niet, en kunnen dus in dit handwerk
noch met de Europeesche noch met de Chineesche nijverheid
wedijveren.
Maar vooral njk is de bodem van Java in materiaal voor
allerlei bouwwerken. Overal waar de grond uit vulkanische, door
de bergstroomen afgevoerde stoffen bestaat, vindt men geel-grijs-
achtige of bruinachtige, op het gevoel vettige kleisoorten, waarvan
spoedig en met weinig moeite metselsteenen en dakpannen ge-
vormden gebakken kunnen worden, zooals dan ook in alle deelen
des eilands geschiedt, wanneer daaraan voor eenig bouwwerk be-
hoefte bestaat. De hardheid der uit deze vulkanische klei verkre
gen steenen en pannen laat echter veel te 'wenschen over, deels
door de siechte - bewerking, maar vooral ook door de hoedanigheid
der grondstof. Het schijnt dat goede klei voor metselsteenen niet
kan ontstaan zonder vermenging met vergane organische deelen.
De inlander echter legt zijne steenbakkerijen doorgaans aan in
de nabijheid van een rivier of beek, waar de vulkanische klei
in overvloed voorhanden i s , zonder zieh te bekümmeren om het
opsporen eener betere grondstof, die hem hardere en klinkende
steenen zou kunnen verschaffen. Men denke evenwel niet dat deze
op Java zou ontbreken. Zij wordt in overvloed aangetroflfen in de
alluviale strandvlakten, voor zoover zij hoog genoeg liggen om
geen nadeeligen invloed van het zeewater te ondervinden. Overal
komt daar klei voor die gevoed is met verrotte plantendeelen en
andere organische stoffen, die er zieh volkomen in hebben opge-
lost, zoodat de gelegenheid bestaat om op Java even goede en
harde metselsteenen als in Nederland te bakken. Dit neemt echter
niet weg dat nog altijd voor werken die een deugdzaam materiaal
vorderen, metselsteenen uit Eederland worden aangevoerd.
Ook vloersteenen worden te Batavia en elders uit inlandsche kleisoorten
gemaakt. De omstreken van Gresik (Grissee) hebben de
klei geleverd waaruit, onder leiding van denheer Wardenaar, de
fraaie, achtkante, wit-grijze vloersteenen zijn vervaardigd, waar-
mede de in 1848 voltooide nieuwe moskee van Soerabaja is ge-
plaveid. De klei zelve is vet, geelachtig wit van kleur en zeer
gelijkende op pas gemaakte stopverw; zij schijnt eene oude alluviale
kleisoort te zijn, met een kalkachtig afzetsel vermengd. Te Kebraon
en Goenong Sahari in Soerabaja wordt eene witte klei- of leem-
soort aangetroffen, die met uitstekend gevolg tot het vervaardigen
van vuurvaste steenen is aangewend.
Even overvloedig als de grondstof voor gebakken steenen en
pannen, is die voor metselkalk. Te Djapara worden groote
hoeveelheden kalk uit koraal gebrand, en te Tjilatjap heeft
men niet minder goede kalk uit den koraalsteen van Noesa
Kambangan gewonnen. Te Soerabaja gebruikt men vooral bergkalk,
die uit de kalksteengroeven van Batoe Pörong op de
zuidkust van Madoera verkregen wordt. In de kalkbranderijen
te Samarang wordt meestal schelpkalk gebrand. Men noemt de
schelpkalk in Indie ook wel sirihkalk, omdat zij door de in-
landers gebruikt wordt voor de sirihpruim die zij gewoon zijn
te kauwen.
Tegen de noordelijke en oostelijke hellingen van den Walirang,
een der toppen van het Ardjoenä-gebergte op de grenzen van
Soerabaja en Pasoeroean, wordt eene soort van pozzolaan-aarde
gevonden, die onder den naam van Walirangsche tras bekendis.
Zij komt voor in poeder of in brokken, en is aschgrauw, soms
geelgrauw of wit van kleur. Zij is te rangschikken onder de
vulkanische tufsoorten, en door de erupties van den Walirang,
den eenigen nog werkzamen kegel van het Ardjoenä-gebergte, van
de kraterwanden losgemaakt en als asch en brokken verspreid. Deze
stof is, als tras van de voortreffelijkste hoedanigheid, evengeschikt voor
lucht- als voor watermortel. Haar vermögen tot vermeerdering van
den samenhang van aan de lucht blootgestelde mortel is veel grooter
dan bij de gewone tra s , maar vooral is ze aan te bevelen omdat
men de daarmede aangemaakte specie onmiddellijk onder water
kan aanwenden.
Yan levende steensoorten levert Java een wit kalkconglomeraat,
uit schelpen en koralen samengesteld, door de Europeanen voor