den alluvialen bodem gemeenzaam heeft gemaakt, zullen wij hier
nog het een en ander bijeenbrengen over die mineralogische
voortbrengselen van Java, die, hetzij tot de tertiaire of de vulkanische
producten behoorende, voor handel en nijverheid eenige
bijzondere waarde hebben.
Onder de kleisoorten der tertiaire lagen verdienen bijzondere
opmerkzaamheid die, welke onder den naam van amp o bekend
zijn, en door de Javanen als versnapering gegeten worden. De
geophagie of het gebruik om aarde hetzij rauw of toebereid als
voedsel te nuttigen, is zeer algemeen verbreid, en wordt niet slechts
bij vele wilde en halfbeschaafde volken van Azie, Afrika en
Amerika aangetroffen, maar komt ook voor in Zuid-Europa en
in Zweden. Wanneer wij lezen dat op Java de ampo vooral door
zwangere vrouwen gegeten wordt, kunnen wij niet nalaten ons
te herinneren, dat reeds door Hippocrates, Dioscorides en Galenus
het gebruik van verschillende kleisoorten in ziekten van vrouwen
werd aanbevolen, zoo men beweert met het heilzaamste gevolg.
De ampo wordt op Java in zeer verschillende streken en met
allerlei verscheidenheden van kleur en smaak aangetroffen; zij wordt
er, om tot voedsel bereid te1 worden, tot pijpjes gekneed, met
olie bestreken, gebakken of geroosterd, in pinang- of andere
bladeren gewikkeld, en zoo alom op de passers en in de wa-
rongs te koop gesteld. Ofschoon zij op het oog niet veel verschilt
van pottebakkers-aarde van verschillende k leu r, is men natuurlijk
geneigd geweest te vooronderstellen, dat er de eene of andere organische
stof mede gemengd is , die aan deze aarde eene voedende,
geneeskrachtige en aromatische hoedanigheid schenkt. Met het doel
om zieh hier van te vergewissen, heeft de heer Altheer alle soorten
van ampo die hij heeft kunnen verzamelen, scheikundig onder-
zocht. Het is hem echter gebleken, dat de bestanddeelen der
eetbare aarde van Java (gelijk trouwens ook die van andere landen)
steeds ongeveer dezelfde zijn en voomamelijk op kiezelzuur en
aluinaarde nederkomen. Soms bevatten zij aanzienlijke hoeveel-
heden ijzeroxyde of ijzeroxydule en zijn dan donkerrood, bruin,
zwart of grijs gekleurd; soms zijn zij met bitumen ofmetzwavel-
ijzer of ook wel met zouten, zooals keukenzout en aluin, bezwangerd;
dikwijls ook wordt er kalk of magnesia in aangetroffen.
Maar organische verbrandbare stoffen maken nooit een deel der
hoofdmassa u it, ofschoon somtijds plantaardige of dierlijke zelfstan
digheden als toevallig bijmengsel voorkomen. Wel heeft von Ehrenberg
aangetoond, dat de eetbare klei van Samarang uit mikroskopische
versteeningen van dieren is opgebouwd; maar dit is geenszms
in strijd met het gevoelen, dat de ampo alleen uit onbewerktuigde
stoffen bestaat, daar, al wäre ook de organische stof, in die
diertjes voorhanden, niet zoo uiterst gering, in versteeningen
alleen de vorm van georganiseerde lichamen behouden is, maar
de organische stoffen door anorganische verdrongen zijn. Den
smaak dien sommige ampo-soorten bezitten, ofschoon andere ge-
heel smakeloos schijnen te wezen, zijn zij öf aan de zouten
waarmede zij vermengd zijn, öf aan haar vermögen omvreemde
gasvormige lichamen in zieh, op te nemen, verschuldigd. De
vraag of zij werkelijk voedingstof kunnen zijn, is door den heer
Altheer, na zorgvuldige overweging, ontkennend beantwoord.
Alleen voor zooverre zij aluinaarde in den in zuren en alkalien
oplosbaren vorm bevatten, is het naar zijn oordeel niet onmo-
gelijk, dat er een gedeelte van wordt opgenomen; doch dit zal
zieh spoedig aan de wanden der Organen vastleggen en aanlei-
ding geven tot eene wäre looiing, en dien ten gevolge tot ge-
voelloosheid, waardoor de prikkelbaarheid dier deelen, en düs
ook de gewaarwording van höriger, ophouden zal te bestaan.
In het algemeen schijnt het eten van aarde bij alle volken die
er zieh aan overgeven, als eene ziekelijke gewoonte te moeten
beschouwd worden, waartoe in vele gevallen het gebruik als
geneesmiddel den eersten stoot zal gegeven hebben.
Op vele plaatsen van Java wordt eene goede plastische klei aangetroffen
, die echter in de verschillende deelen des eilands zeer in hoedanigheid
verschilt; in het algemeen schijnt zij ontstaan uit de verwe-
ring en ontbinding van basaltgesteenten, doch de graad harer zui-
verheid hangt af van den aard en de verhouding der andere aard-
soorten , die er in verschillende streken mede gemengd zijn. Op sommige
plaatsen is deze klei zoo fijn, dat zij tot de vervaardiging van
porcelein zou kunnen worden aangewend. De inlandsche potte