Schriften dier verschillende stelsels in overeenstemming was; maar
het is hun niet gelukt het hart des volks, voor deze leeringen
te winnen of ze zelfs door zijn verstand te doen bevatten. Met
de namen der Hindoe-godheden, en zelfs van den eenigen en
almachtigen Allah, op de lippen, hleefde Javaan de onzichthare
geesten die de lucht, de bergen, de bosschen, .de wateren be-
wonen, nevens de geesten zijner afgestorvenen vereeren; aan
hunne gunst bleef hij het goede danken dat hem ten deel viel,
aan hunnen toorn de rampen wijten die hem troffen.
Indien vroegere en latere schrijvers , die zieh alleen met het
uitwendige der Javaansche maatschappij hadden bekend gemaakt,
dikwjjls van Java als van een door en door Mohammedaansch
land gesproken hebben, de äfgevaardigden van het Nederlandsch
zendelinggenootschap, die sedert eenige jaren in Soerabaja, Kediri,
Pasoeroean en Samarang onder de Javanen werkzaam waren,
en de günstigste gelegenheid hadden om met de godsdienstige
denkwijze en het gemoedsleven van dit volk bekend te worden,
hebben ons in dit opzicht beter onderricht. Met treffende juist-
heid zegt een hunner: „Men kan den Javaan nimmer recht
leeren kennen, dan wanneer men hem onder zijns gelijken
ongemerkt gadeslaat1).“ De “Mededeelingen“ door genoemd
genootschap uitgegeven, en waarvan thans zeventien. jaargangen
voor ons liggen, bevatten een sehat van bijzonderheden over de
godsdienstige denkwijze en handelingen der Javanen, die veel
te weinig bekend zijn. Yooral schitteren daaronder de mededeelingen
van den heer Harthoorn, die zieh later aan de zendingszaak
onttrokken heeft, en van den heer Poensen, die daaraan met
innige liefde getrouw blijffc. Indien het ons ook niet mogelijk zal
zijn, hen in alle bijzonderheden te volgen, zal toch de schets
van den godsdienst der Javanen, die ik zal trachten in dit
hoofdstuk te ontwerpen, het alleen aan hunne berichten verschuldigd
zijn, indien zij zieh door meer juistheid en volledigheid
van andere dergelijke algemeene beschrijvingen onderscheidt.
Het zij mij vergund eene vluchtige schets van den godsdienst
der natuurvolken voorop te zetten, aan een onzer kundigste
b Meded. I I . 102.
beoefenaars van de geschiedenis der godsdiensten ontleend. „De
natuurmensch,” zegt de heer C. P. Tiele „verwart betgeen
een vrucht der verbeelding is met de werkelijkheid, bet objec-
tieve met het subjectieve, de uitwendige verschijnselen met zijn
eigen geestesleven. Daaruit ontstaat de waan, dat alle beweging
en werking die hij waarneemt, uitgaat van persoonlijke, denkende
, willende wezens, een beschouwing die wij dus best doen
met den algemeenen naam van a n imi sme te betitelen. Dit
animisme uit zieh in twee, ongeformuleerde en onuitgesprokene,
maar met impliciet geloof aangehangen leerstukken, die doorgaans
verward worden en ook meestal in elkander vloeien, doch die
men nauwkeurig onderscheiden moet. Het eene dezer gronddog-
men luidt: alles in de natuur, in dieren- en plantenwereld, het
bewerktuigde en onbewerktuigde, ieder voorwerp, groot of klein,
heeft een ziel. Het tweede dogme kan aldus worden uitgedrukt:
de zielen of geesten die in de voorwerpen wonen, hebben de
macht die te verlaten, vrij rond te spoken, onbelichaamd voort
te leven, of in andere lichamen over te gaan. Dit alles is nog
geen godsdienst. Het zijn, uit gebrekkige waarneming afgelei-
de, primitief-wij sgeerige onderstellingen, deelen van een wel-
samenhangend geheel en volkomen ernstig gemeend, die dan
ook aan de geheele ■ beschaving van den wilde ten grondslag
liggen. Maar gelijk zijn gansche leven, zoo wordt ook zijn godsdienst
er volkomen door bepaald en beheerscht. De twee hoofd-
deelen van den natuurgodsdienst spruiten er rechtstreeks uit
voort: uit het dogme dat alles bezield is , het f e t i s i sme (van
’tPortugeesche woord f e i t i g o , het,Latijnsche f a c t i t i u s , met
tooverkracht begaafd), de aanbidding van zinnelijk waarneembare
voorwerpen als bezielde en mächtiger wezens; uit het dogme
dat de zielen vrij zijn in hare beweging en niet aan bepaalde
lichamen verbonden, het s p i r i t i sme , de vereering van de zielen
der afgestorvenen en van de onzichtbare geesten in de lucht.”
Alles wat ons van de godsdienstige voorstellingen der Bataks,
Dajaks, Alfoeren en andere wilde of bijna wilde volken van
*) De plaats van de godsdiensten der natnurvolken in de godadienstgeschiedenis. bl. 13.