ondergang en des avonds te half acht. Volgens opgaven die
meer hepaald tot Oost-Java betrekking hehhen, zou de waktoe
yoor het eerste en derde gebed een half uur later vallen, en
het tweede of middaggebed eerst te drie ure gehouden worden.
Dit laatste is wel de uiterste termijn dien de wet toelaat. Nog
wordt te Soerakarta de trom ook te middernacht geslagen, dewijl
sommige vrornen ook op dat uur hidden, ofschoon in geen geval
in de moskee, en huiten wettelijke verplichting. Dit nachtgehed
heet tasdjoed, verbastering van tahadjdjod*). De ritueele gebe-
den bestaan in eene opvolging van houdingen, gebaren en for-
mules, aan een vaste volgorde gebonden en afgewisseld' door
het reciteeren van Eoranspreuken. Zal het gebed werkelijk strek-
ken om de schuld van den menseh jegens Grod tevoldoen, dan
mag niets aan de vereiscbte vormen ontbreken; zij worden uit
zuiver juridisch oogpunt beschouwd en het verzuim er van
maakt het gebed nietig. Dat ook het hart aan deze gebeden
deel hebbe , wordt niet gevorderd; de vrome trouwens, die be-
hoefte gevoelt om het hart tot Allah te verhelfen, bekreunt zieh
daarvoor niet om de waktoe’s, en ook op Java is het verschil
tusschen het wettelijk gebed en het gebed des harten niet onbekend2).
De vrijdag is in de Mohammedaansche landen de dag voor
gemeensehappelijke godsdienstoefening, en wordt daarom op Java
djoemahat of djoemoengah genoemd, beide verbasteringen van een
Arabisch woord datvergaderingbeteekent. De vrijdaggodsdienstoefe-
ning hestaat mede in een ritueel gebed, maar voorafgegaan door het
aanhooren eener preek, kotbah, die door den kötib van de mimbar
wordt voorgelezen. De preek is steeds in het Arabisch gesteld ,
en daar de Javaansche priesters daartoe in den regel niet in staat
zijn, hebhen zij formulierboeken waarin eene preek voor elken
vrijdag des jaars, alsmede voor de beide groote feesten en voor
buitengewone gelegenheden, nam. zons- en maansverduisteringen
en tijden van langdurige droogte, bevat is. Men vindt echter in
zulke preekboeken vaak interlineaire vertalingen, die waarschijnlijk
?) Zie over de waktoe’s op Java Winter in T. v. N. I. VI. 1 .118; Meden. X III, 213.
3) Meded. X III. 213.
den ketib dienen om den zin van het gesprokene aan zjjne hoorders
'te verklären. De vrijdaggodsdienstoefening moet in de moskee
gihouden worden , en heeft dus geen plaats waar de bevolking
te klein is voor zulk een gebouw; zij moet zoo vroeg gehouden
worden, dat er tijd voor het middaggebed overblijft binnen den
wettig^n daarvoor gestelden termijn. Samensmelting met het mid-
daggeb&tl is niet geoorloofd. Daarom schijnt op Java de aankon-
diging van het vrijdaggebed soms reeds te tien ure des voormiddags
plaats te hebben. Yoor I overige is de vrijdag der moslemen
noch met den sabbat der Joden noch met den zondag der Christenen
gelijk te stellen; hij is geen rustdag en onderscheidt zieh doorgaans
van de andere dagen door niets dan de beschreven godsdienstoefening.
Gebed en preek zijn ook verbonden in de godsdienstoefeningen
die gehouden worden op de beide feesten van den Islam, die bij
ons het best onder den Turkschen naam van kleine en groote
beiram bekend zijn. De Javanen noemen deze feesten, en ook
nog een derde. dat zij daarmede ongeveer op gelijke lijn stellen,
ofschoon zijne viering geen wettelijke eisch i s , ik meen het feest
van Mohammeds geboorte, zeer eigenaardig garebeg of garbeg, dat
eigenlijk gesuis, gegons beteekent. Devreugdebedrijven die op deze
feesten plaats hebben en waarbij vorsten en regenten den toon geven,
doen op de hoofdplaatsen ontelbare menschenmassa’s samenstroomen;
maar de feestvreugde der ingetogen Javanen wordtnooit luidruchtig,
zij openbaart zieh slechts in g egons . Het zal noodig zijn over
die drie feesten, die in het leven der Javanen eene gewichtige
plaats innemen, iets naders te zeggen. Ik zal er een enkele op-
merking over nog een vierde feest mee verbinden en er bij in-
vlechten wat over het vasten der Javanen te zeggen is.
De feesteyelus hangt bij alle volken ten nauwste samen met
de Chronologie. Over de tijdrekening der Javanen spreek ik nader
in een volgend hoofdstuk; hier zij het genoeg op te merken,
dat zij zieh, wat de regeling der feesten betreft , houden aan
de gewone Mohammedaansche aera, die met de vlucht van
den Profeet van Mekka paar Medina, de bekende hedjra, äan-
vangt, en telt bij jaren van 12 maanden, die bij afwisseling