genooten en vrijstelling van de diensten en leveringen ten behoeve
der dessa en ten behoeve der hoofden bestaan hebben.
De diensten ten behoeve der dessa (die men ten onrechte
mede onder den naain heerediensten begrijpt) bestaan natuurlijk
nog heden, ofschoon ze bij onderlinge overeenkomst der dessa-
bewoners in sommige gevallen aan vaste, op algemeene kosten
bezoldigde personen kunnen worden opgedragen. De diensten en
leveringen ten behoeve der hoofden, die vroeger van zeer druk-
kenden aard waren en met schromelijke knevelarij gepaard gingen,
zijn zeer beperkt door de maatregelen in 1867 door de
Indische regeering genomen. Ofschoon de aanvankelijk door den
Gouverneur Generaal beoogde geheele afschaffing, ten gevolge
der politieke gebeurtenissen in Nederland, eerst werd geschorst en
later ingetrokken, heeft, bij ordonnantie van den 26sten November
1867 (Stbl. n° 122), te geljjk met de opheffing van alle amb-
telijk landbezit der hoofden, de dessabestuurders alleen uitgezon-
derd, eene groote beperking te dien aanzien plaats gehad. Het
vorderen van leveringen, betaald of onbetaald, ten behoeve van
wien ook, is onvoorwaardelijk verboden. Yan alien arbeid en
alle levering ten behoeve der huisvesting der inlandsche hoofden en
ambtenaren is de dienstplichtige bevolking geheel vrijgesteld,
met bepaling dat voor de regenten en districtshoofden daarin
door het Gouvernement, voor de overige beambten door hen zel-
ven moet voorzien worden. De diensten aan de hoofden zijn dus
tot bloot huishoudelijke beperkt, en voor ambtenaren van iederen
rang is een maximum vastgesteld van het aantal dienstplichtigen
dat zij kunnen doen opkomen, een aantal dat, na de wijziging
van 1 Maart 1874 (Stbl. n°. 74), van veertig voor een regent tot
vier, b. v. voor een onderdistrictshoofd tweede klasse, afdaalt.
Yoor dat een en ander is aan de hoofden en ambtenaren vergoeding
geschonken door eene verhooging van traktement. De beperkte diensten
worden thans gewoonlijk pantjen-diensten genoemd, omdat pan-
tjen in het Javaansch het b e p a a l d e of v a s t g e s t e l d e betee-
kent. In 1874 heeft de Gouverneur Generaal Loudon voorstellen
gedaan, om tot de geheele afschaffing dier diensten, tegen verdere
schadeloosstelling der hoofden, terug te keeren, voorstellen die
bij den Minister Fransen van de Putte een goed onthaal hebben
gevonden, doch door zijn meer conservatieven opvolger voorloopig
weder ter zijde zijn gelegd. Inderdaad kan men niet ontkennen,
dat zelfs de beperking een belangrijke inbreuk was op de van
ouds bestaande verhouding tusschen hoofden en volk, en dat zij
niet past in een stelsel dat de inlandsche bevolking zooveel mo-
gelijk aan de onmiddellijke leiding harer hoofden wil overlaten.
Maar eene andere vraag is of dat stelsel zelf wel even heilzaam
voor de inlandsche bevolking als gemakkelijk voor het Nederland
sch Gouvernement is.
Intusschen is niet slechts bij de beperking der diensten ten
behoeve der hoofden van het zooeven genoemde beginsel afge-
weken. Yelerlei maatregelen betreffende heerediensten ten behoeve
der Regeering, openbare veiligheid, belastingen en cultures, en
laatstelijk de hervorming van het Preanger-stelsel, hebben dezelfde
strekking gehad, en dien ten gevolge zijn ook de dorpshoofden,
ofschooon hunne bevelen steeds door tusschenkomst der regenten
en districtshoofden ontvangende, meer en meer de dienaren
van het •Gouvernement geworden, terwijl tevens de omvang en
het gewicht hunner werkzaamheden aanmerkelijk zijn toegenomen.
De bemoeiingen van de dessahoofden en hunne helpers strekken
zieh thans ook uit tot den aanslag, de repartitie en de behoor-
lijke opbrengst der landrente; de bescherming der pachters van
de verpachte middelen tegen de bevolking en van de bevolking
tegen knevelarij der pachters; de regeJing van alles wat met de
Gouvernements-cultures en de diensten door de bevolking aan
den zoutaanmaak, de openbare werken, het vervoerwezen, de
politie enz. te bewijzen, in verband staat. Desniettemin genieten
de dessahoofden geene vaste bezoldiging van het Gouvernement,
maar voegen zij slechts bij de vroeger genoemde voordeelen, hun
door de dessa zelve toegekend, acht percent van het bedragder
door hen gei'nde landrente en een geringe percentsgewijze heloo-
ning voor hetgeen zij ten behoeve der Gouvernements koffie- en
suikercultuur te verrichten hebben.
Onder de diensten die de dessabevolking te bewijzen heeft,
is er slechts eene soort die hier eene nadere beschrijving vordert,