Europa zoowel als op Java, in vroeger eeuwen niet zoo snel
kan geweest zijn,. als in de laatste jaren. Daartoe heeft ongetwij-
feld bijgedragen, dat, zoowel ginds als hier, degemiddeldeduur
van het menschelijk leven door meerdere zorg voor het behoud
der kinderen, door doeltreffender bestrijding van hesmetielijke
ziekten, door betere inachtneming van hygienische voorschriften,
door een minder aanhoudenden staat van oorlog, belangrij k is toe-
genomen. Daarentegen moet men niet zeer veel invloed op den
gang der bevolking toeschrijven aan die tijdelijke en partieele
storingen, zooals kortstondige, hoewel hevige oorlogen, siechte
oogsten en epidemien, gelijk ook in onze eeuw zoowel Java als
de meeste landen van Europa geteisterd hebben 5 de ondervinding
leert dat de elasticiteit van het bevolkingscijfer zoo groot i s ,
dat de gapingen, door zulke oorzaken te weeg gebracht , zeer
spoedig weder worden aangevuld. Yolksrampen moeten al zeer
groote proportien aannemen, zooals de zoogenaamde zwarte doed,
die in de middeleeuwen de helft van Europä’s bevolking weg-
raapte, om hären invloed op de bevolkingsstatistiek in belang-
rijke mate te doen gevoelen. De groote zaak waarvan de ver-
meerdering der bevolking afhangt, is de ruimte der middelen van ‘
bestaan. Zoodra de bevolking van eenig gewest de neiging toont
om de grenzen te overschrijden, door de tijdelijk voorhanden middelen
van bestaan gesteld, wordt zij onmiddellijk door gebrek
en eilende binnen die grenzen teruggedrongen, tenzij ze een
uitweg zoeke door emigratie. Zoodra daarentegen de middelen
van bestaan, hetzij wegens ontstaan van gapingen in de bevolking
door tijdelijke oorzaken, hetzij wegens het milder vloeien
der bronnen van nationale welvaart, ruimer worden, ziet men
door de aanmoediging die de volksvermeerdering erlangt, in het
eerste geval de gaping spoedig aangevuld, in het andere de ver-
ruimde grens spoedig weder even knellend geworden als de
vroegere.
Ongetwijfeld volgt uit deze bekende waarheden, dat in het
algemeen de sterke aanwas der bevolking van eenig gewest
het bewijs levert dat dat gewest welvaart geniet, en, voor zoover
die welvaart van de maatregelen des bestuurs afhangt, zieh ook
in een goed en wijs bestuur mag verbinden. In Europa is de
toeneming der bevolking in deze eeuw vooral bevorderd door
vermeerderde productie, verbeterde communicatien envanboeien
bevrijd verkeer, en zij heeft zieh het sterkst vertoond in die landen,
die door de wijsheid hunner regenten het eerst en het meest
in de voordeelen der toepassing van betere economische begrippen
en vele nieuwe uitvindingen hebben gedeeld. Op Java schijnt de
sterkste aanwas der bevolking vooral van de- invoering van het
cultuurstelsel en de daarmede gepaard gaande uitbreiding van het
gemeentelijk landbezit te dagteekenen, en het verwondert mij
daarom volstrekt niet, dat de voorstanders dier instellingen gewoon-
lijk met zekeren trots op de groote vermeerdering van Java’s
bevolking gedurende de werking van hun stelsel wijzen, en er
uit opmaken, dat de toepassing hunner beginselen, al zou zij
ook in Europa onmogelijk zijn, voor een land als Java bij
uitnemendheid geschikt is, en getuigt voor de bijzondere wijsheid
van den man die Het in 1830 ingevoerde stelsel heeft uitgedacht.
Ook ik ben van gevoelen dat het cultuurstelsel en het gemeentelijk
landbezit de voorname oorzaken zijn der verbazende vermeerdering
die Java’s bevolking in de laatste 40 jaren vooral
in die gewesten ondergaan heeft, waar zij het algemeenst en zuiverst
werden in werking gebracht. Maar ofschoon het mijn voomemen
niet is in dit werk in politieke beschouwingen te treden, kanik
toch de opmerking niet onderdrukken, dat zij die op diengrond
zoozeer met de genoemde instellingen dweepen, zieh door den
schijn laten bedriegen,' en niet ernstig over de eindelijke gevolgen
harer werking hebben nagedacht. Eene georganiseerde nijverheid
en elke inrichting die in meerdere of mindere mate eene kunst-
matige gelijkheid der ingezetenenbevordert, kunnen ongetwijfeld een
tijd lang de levensvoorwaarden gemakkelijk maken en daardoor de
volksvermeerdering begünstigen, maar zij missen de elasticiteit
om zieh op den duur naar de uitzetting der bevolking te plooien.
Zoolang men de grenzen waarin deze kunstmatige inrichtingen
aan allen, wel geen rijkdom, maar een dragelijk levenslot verzeke-
ren, niet bereikt heeft, is er niets dat den onnadenkende van
vroege huwelijken en de vermenigvuldiging van het aantal der