deelen '). De oorzaken van hun aanzien kunnen verschillend
zijn, b. v. het bezit van säwah jäsä of eigen, door ontginning
verworven akkers; geerfde of door vlijt en spaarzaamheid ver-
worven rijkdom; de berinnering van diensten door de familie
aan de dessa bewezen; onderscheidingen haar door Java’s oude
vorsten toegekend, en wat dies meer zij. Maar gelijk er gesuchten
zijn die zieh boven de gewone landbouwers verhelfen, zoo
is er ook eene vrij talrijke klasse van personen, die zoo goed
als niets individueel bezitten, geen recht hebben op een aandeel
in de gemeente-akkers en voor hun levensonderhoud van den arbeid
hunner handen afhankelijk zijn. Zij bestaan ten deele uit familien die
in de dessa die zij bewonen, van geslacht tot geslacht in een
staat van dienstbaarheid verkeerd of ook eenig handwerk uitge-
oefend hebben;. gedeeltelijk uit personen wien het aan vaste
woonplaatsen ontbreekt, en die zieh een tijd lang hetonderhoud
verschaffen door bij de gezeten landbouwers in dienst te treden,
en inzonderheid hen behulpzaaxn te zijn bij den oogst.
De Europeanen zijn veelal te weinig met den inwendigen toestand
der dessa’s bekend, dan dat men verwachten mag over den toestand
dezer laagste volksklasse uit de geschriften en stukken over Indie
veel licht te putten. Wij zagen hierboven, dat, volgens de Regeerings-
verslagen, in de Gfouvemementslanden op Java 31,517 dessa’s
worden aangetroffen, bewoond door 2,940,467 huisgezinnen 2).
Dezelfde tabel leert ons dat van deze huisgezinnen 2,186,860
landbouwende zijn. De overige vertegenwoordigen dus de vis-
schers, handelaars en handwerkslieden. Maar van die landbouwende
gezinnen zijn er weder slechts 1,804,906, die eigen of hun uit
de gemeente-gronden toegewezen akkers hebben. Er zijn dus ruim
380,000 huisgezinnen die van den iandbouw leven, zonder velden
te bezitten. Deze cijfers geven ons echter zeer weinig licht, zoolang
wij niet weten wat deze statistiek onder „ een huisgezin “ verstaat,
en of inwonende bedienden daaronder al of niet begrepen zijn.
De Maleische naam orang menoempang 3) , die in de Indische
*) Zie. b. v. wat Tjeribon betreft v. Deventer, Bijdragen, I I . 270.
2) Blz. 590.
3) Vgl. Rigg, Sund. Biet, op Numpang.
stukken en in onze handboeken voor de kennis van Ned. Indie
gewoonlijk als de algemeene naam van den derden stand in de
dessa voorkomt, beteekent eigenlijk personen die een tijd lang
ergens verblijf houden of tijdelijk bij iemand inwonen, en
een andere naam waaronder zij soms voorkomen, het uit het Arab.
stammende rajat of rahajat, moet op Java, volgens het Woordenboek
van Professor Roorda, het gezin dat iemand te onderhouden
heeft, aanduiden. In dien naam rajat ligt echter stellig nog iets
anders; want in de Preanger placht men een aantal familien
rajats te noemen die aan de bevoorrechte standen verschillende,
deels beloonde, deels onbeloonde, diensten bewezen en geheel
van hen afhankelijk waren '). In Tjeribon, waar iets dergelijks
bestond, en waarschijnlijk nog sporen heeft nagelaten, heette die
laagste of dienstbare klasse der bevolking woewoeng, en men
leest dat ieder familiehoofd der hoogere klassen een zeker aantal
woewoengs met hunne familien onder zjjne bevelen had, hetzij
omdat het gezag over hen hem bij de toewijzing zijner sawahs
door het dessabestuur was toegekend, hetzij omdat hij hen door
vrijwillige overeenkomsten aan zijnen dienst had verbonden.
De heerediensten liet men gewoonlijk door die woewoengs verrichten
, zoodat deze om zoo te zeggen de lastdieren der bevolking
waren 2). Het blijkt dus dat de woewoengs of rajats, ten deele
althans, verkeerden in een toestand van erfelijke dienstbaarheid,
en wel niet jegens bijzondere personen, maar jegens de dessa,
zoodat het dessabestuur aanwees wien der gezeten burgers zij
moesten dienen. Ik houd mij dus overtuigd dat rajat, waar het
voor den laagsten stand van Javanen gebruikt wordt, even als
het Arab. ra’ijat waaruit het verbasterd is, eigenlijk de o n d e r -
h o o r i g e n beteekent, en acht het, in verband met hetgeen boven
3) over de desa abdi in Bantam gezegd i s , zeer waarschijnlijk,
dat de rajats grootendeels afstammelingen van personen zijn die,
omdat zij niet dadelijk den Islam wilden aannemen, door de over-
heerschende partij tot een staat van dienstbaarheid zijn gebracht.
Eindelijk moet ik nog opmerken, dat de hier genoemde klasse van
1) Kegeeringsverslag van 1870, bl. 47.
2) Van Deventer, Bijdr. I I . 270. 3) Bl. 356.