eischten ') ; doch deze is hun in 1847 ontnomen. In de Gouver-
nementslanden noemt men deze geestelijke rechtbanken priester-
raden. Zij worden somtijds, zoo niet altijd, yoorgezeten door den
Regent als hoofd van den Mohammedaanschen godsdienst 2),
doch met hunne rechtspraak en organisatie bemoeit het Gouvernement
zieh niet, tenzij in geval van twijfel of geschil over de
competentie tusschen deze en andere rechtbanken.
In alle zaken wier behandeling niet uitdrukkelijk aan de soe-
rambi s of priesterraden is voorbehouden, is de rechtspraak
gebleven in handen der inlandsche hoofden die vöorde invoering
van den Islam daarmede belast waren. Men onderscheidde vroeger
in Soerakarta twee gerechtshoven, de Balemangoe en de Pradätä,
doch deze zijn in 1847 onder laatstgemelden naam samengesmolten;
in Jogjakarta heeft de Pradätä de behandeling van strafzaken reeds
vroeger aan eene afzonderlijke rechtbank voor crimineele zaken,
mede uit inlandsche hoofden bestaande, maar door den Resident
voorgezeten, moeten afstaan. In de Gouvernementslanden zijn de
zoogenaamde landraden, als gewone rechtbanken voor den inlander,
in de plaats der pradätä’s getreden, en ook deze bestaan uit
inlandsche hoofden, maar onder voorzitting van den Resident
ofschoon thans het voomemen is het praesidium overal aan een
Nederlandsch rechtsgeleerde op te dragen,' f | .een maatregel die
reeds een begin van uitvoering heeft erlangd. Kleine zaken tusschen
inlanders worden berecht door de regentschaps- en districtsge-
rechten, d. i. door de regenten en districtshoofden met toevoeging
van eenige adviseerende leden; belangrijke misdrijven door de
rechtbanken van omgang, uit inlandsche hoofden onder voorzitting
van een Europeesch rechtsgeleerde samengesteld; politie-overtre-
dingen door den Resident alleen.
De inlandsche hoofden die in deze verschillende rechtbanken
zitting hebben, missen gewoonlijk alle juridische of theologische
opleiding, waaraan zij trouwens ook zeer weinig behoefte hebben,
daar de rechtsbron waaruit zij putten, niet de sarat is, maar
!) Het Kegt inN . I . l i f e 166; T. v. N. I . VI. I . 106. 107. De Jav. rechts-
termen voor de hier bedoelde gevallen zijn rädjäpati en rädjStatoe.
*) Zie b. t . Het Kegt in N. I . XVIII. 97.
de daaraan gewoonlijk overgstelde adat, d. i. het gewoonte-recht.
Daar echter, volgens de inlandsche begrippen, de adat steeds aan
de sarat ondergeschikt moet blijven, en geene afwijkingen mögen
gedoogd worden waartegen de dienaren van den godsdienst be-
denking hebben, moet bij de zittingen der pradätä’s , landraden,
rechtbanken van omgang enz. steeds een pangoeloe ofhoofdpries-
ter tegenwoordig zijn, om de rechter» omtrent de voorschriften
der sarat in te lichten. Doch dat overwicht der sarat bestaat
alleen in theorie; in de werkelijkheid is de priester zelf zeer
gebrekkig met hare voorschriften bekend en bekreunt men er
zieh weinig om. In de strafwetgeving wordt de sarat reeds daar-
om ter zijde gesteld, omdat de Regeering de toepassing van
wreede en verminkende stralfen zooveel mogelijk tegengaat, en zelfs
bij besluit van 6 Mei 1872 (Stbl. n° 85) een strafwetboek voor
inlanders heeft vastgesteld, dat schier geheel op de leest van een
Europeesch strafwetboek is geschoeid, en dat thans overal in de
Gouvernementslanden wordt toegepast. Ook op de civiele zaken der
inlanders kunnen de voorschriften der sarat zeer dikwijls niet
worden toegepast, omdat zij hunne transactien naar hunne oude
gewoonten regelen, en overeenkomsten sluiten die aan het Mo-
hammedaansche recht onbekend zijn. Zoo is b. v. een der meest
gewone contracten, althans in de Soendalanden, het reeds vroeger
vermelde ngagade sawah, het verkoopen van akkers met het
recht van wederinkoop, eene wijze van overdracht die aan het
Mohammedaansche recht geheel onbekend is ’), zoodat het niet
mogelijk zou zijn, daarover ontstane geschillen naar zijne voorschriften
te beslissen. Doch ook in de Vorstenlanden zijn de ad-
viezen van den Pangoeloe in zaken die aan de rechtspraak der
inlandsche hoofden zijn overgelaten, niet veel meer dan een bloote
formaliteit. En toch is dat advies van den Pangoeloe alles wat nog
is overgebleven van den invloed der geestelijkheid op de rechtspraak
der hoofden, — een invloed die tot 1847 gewaarborgd was
door de macht aan de Soerambi toegekend om de vonnissen der
andere rechtbanken te vernietigen. Op de adat zelve, die als
Zie mijn opstel »de verpanding van akkers op Java» in T. v. N . I . 1869.11. 75.