De inhoudsmaten zijn oyer het geheel de belangrijkste voor
den handel en daarom ook doorgaans nauwkeuriger bepaald.
Oorspronkelijk zijn zij echter even vaag, daar zij ontleend zijn
aan natuurlijke voörwerpen, waarvan de verschillende exempla-
ren wel ongeyeer, maar lang niet nauwkeurig in grootte over-
eenkomen, zooals een eierdop, een kokosschaal, een bamboelid en
dergelijke, en van dat onbepaalde en kunstelooze dragen zij op
Java nog overal de blijken. Bovendien worden zij op dateiland,
welks bevolking zieh grootendeels aan den landbouw wijdt, in
het dagelijksch leven veelal vervangen door de nog ruwer en
kunsteloozer telmaten. Deze zijn vooral in gehruik voor de padi
of rijst in h etstro o , in welken vorm dit graan het meest in den
handel komt. Het bedrag van zulke maten is plaatselijk zeer
verschillend, en de benamingen zijn geheel anders in verschillende
deelen des eilands. Yoor Batavia en omstreken zijn ze als
volgt. Een pötjöng of tjekel weegt omstreeks 5 katti’s (6J
Amst. pond); twee pötjöngs maken een gedeng, pintjar of ikat,
vijf gedengs eensangga, veertig sangga’s een tjaeng '). De tjaeng
zou naar deze opgave omstreeks 2000 katti’s moeten wegen,
maar hedraagt vaak honderden ponden meer of minder. Voor
het eigenlijk Java geeft Prof. Roorda 2) de rijstmaten dus op.
„Yoor bepaalde hoeveelheden padi heeft men de benaming van
een ämet als grootere eenheid, ongeveer een mans dracht, maar
die niet op alle plaatsen gelijk gerekend wordt. De helft van
een ämet wordt een woewä, en de helft van een woewä een
hawon genoemd. De kleinere eenheid noemt men een gedeng,
een b o s of s c h o o f , en de helft van een gedeng is een belah,
een g a r v e . De grootte van een ämet verschilt vooreerst naar de
dikte van de gedengs of bossen, en ten andere naar het getal
gedengs waaruit op verschillende plaatsen een ämet gerekend
•) Regeerings-almanak voor 1872, Bijl. V; Homao, Bijdr. to t.d e kennis van ’t Bat.
Mal. 18. Bene aanmerkelijk verschillende opgave vindt men T. v. N. I . IV. 2. 440.
De gfcdeng heet daar bondolan (ons bundel ?), de ikat is niet synoniem met degMäng,
maar slechts een vierde deel daarvan, eD bestaat toeb uit twee handgrepen, die niet
pötjong, maar tangkapan worden genoemd.
2) Jav. Gramm, bl. 513.
wordt te bestaan.“ Volgens den Regeerings-almanak zou een
ämet van 50 tot 200 gedeügs verschillen, maar er komen ook
ämets van niet meer dan 24 of 25 gedengs voor. Daarentegen
kan ook het gewicht van een gedeng van vier tot tien katti’s
afwisselen. De pötjöng, welk woord ook in ’t Javaansch voor-
komt, is volgens Crawfurd ') eigenlijk de hoeveelheid die men
tusschen beide handen kan grijpen, en ongeveer driemaal zooveel
als eengegem of handvol. Dat men de pötjöng ook belah, d. i.
de helft, nam. van een gödeng, noemt, laat zieh verklären uit
de gewoonte om die hoeveelheid tot meerder gemak in twee
gelijke deelen te splitsen, en dus aan de beide einden van een
over de schouders liggenden stok te dragen.
Wanneer de rijst van het stroo is ontdaan, in welken toestand
zij bras wordt geheeteü, zijn de telmaten niet meer bruikbaar,
maar wordt een werkelijke inhoudsmaat vereischt. De gewone
maat in den handel is de gantang, die volgens den Regeerings-
almanak 468 kub. Rjjnl. duimen of 8.3805 Red. kop groot is.
Doch indien dit al waar is te Batavia, ook de gantang is in
verschillende streken zeer verschillend. De Javanen in de binnenlanden
koopen de bras gewoonlijk bij de piti, d. i. een korf
die gemiddeld 5 katti’s bevat. De koelak, eene bij de Maleiers
bekende maat, oorspronkelijk een lid van een bamboestengel,
wordt in de Preanger uitsluitend gebruikt als maat voor de
pitrah 2) en op { ä | gantang berekend.
De meeste maten, voor andere zaken, in de zeehavens van
Java gebruikelijk, zijn. van vreemden oorsprong; een inlandschen
naam heeft echter de taker, welk woord in het algemeen maat
beteekent, maar speciaal gebruikt wordt voor een hoeveelheid
olie die met 33 bottels of 25.77 Red. kan gelijk staat3).
De grootste inhoudsmaat is de kojan, waarvan men veelal
gebruik maakt bij het berekenen van scheepslasten. Maar ook
bij deze maat vindt men groote plaatselijke verschillen. Een kojan
x) Hist, of the Ind. Arch. I . 272.
2) Zie boven bl. 395.
3) Volgens den Regeerings-almanak; volgens het Mal. Wrdbk. van Prof. Pijnappel
houdt de taker of, naar Mal. uitspraak, takar*, slechts 17 kan.