beteekent, endoor de Javanen op alle eenjarige veldvruchten, met
uitzondering van en in tegen Stelling met de padi, wordt toegepast,
hetzij ze als eerste of als tweede aanplant voorkomen, zoodat de ge-
wone vertaling door twe e d e gewasnietvolkomenjuistis. Op sa-
wah s komt de palawidja werkelijk meestal als tweede gewas voor,
maar van de tëgals en gaga’s wordt een veel grooter. aantal dadelijk
met palawidja dan met padi beplant. Een ander deel der velden
van de laatste soort blijft doorgaans geheel onbeplant ; ’t zij uit
traagheid, ’t zij om ze niet uit te putten, laat de Javaan de droge
velden vaak twee, drie, soms zelfs vier jaren braak liggen. De
onbeplante velden der statistieke opgaven bebooren schier uitslui-
tend tot deze kategorie. Bij de groote verschillen in het cijfer
der onbeplant gelaten velden — in 1873 bedroeg het slechts
148,820 bonws, tegen 486,060 in 1872 — moet men niet uit
het oog verliezen, dat de berekening van de uitgestrektheid der
gâgâ-velden, waarvan de bebouwing zoo gebrekkig en wisselval-
lig is, aan groote onzekerheid lijdt. Men vindt in de telling
daarvan van jaar tot jaar soms verbazende verschilfen, omdat de
ambtenaren verschillen in hun oordeel, in hoever ze tot de akker-
landen te brengen zijn.
Ik zal de voornaamste producten die in verschillende deelen
van Java als palawidja geteeld worden, kortelijk opsommen en
omirent teelt en gebruik vluchtig het een en ander opmerken.
De eerste plaats onder deze gewassen neemt ongetwijfeld de
maïs (Zea mays) in, welke plant sedert eeuwen alom in den
Indischen Archipel gekweekt wordt. Is zij, gelijk gewoonlijk
wordt aangenomen, uit Zuid-Amerika afkomstig, dan moet zij
zjjn ingevoerd door de Portugeezen, en daarvoor pleit eenigszins
dat zij in de Molukken en de Minahassa m i 1 o e heet, dat stellig
van den Portugeeschen naam mi l h o d a I n d i a afetamt. Maar
de op Java, Sumatra en Borneo gebruikelijke naam djagoeng,
waarvan de herkomst onbekend, maar stellig tot geen Europeesche
taal terug te brengen i s , mag misschien worden aangewend om het
gevoelen van Bonafous aan te bevelen, dat de maïs lang vöör de
ontaekking van Amerika in de oude wereld bekend was. Op
Java wordt de maïs op tegalvelden, soms ook in kleine tuinen bij
de woningen verbouwd. Zij komt er goed voort tot op eene
hoogte van 4000 voet, en is daarom van bijzonder gewicht voor
de bewoners der hoogere bergstreken, bij wie ze dikwijls geheel
de plaats der rijst inneeint. De Tengereezen en vele Madoeree-
zen stellen haar boven de rijst; de laatsten eten haar tot een
bal gekneed en vermengd met de fijn gemalen binnenbast van
Sonneratia aeida ’). Gewoonlijk wordt zij echter nog onrijp inge-
zameld, om de korrel, die dan een zoet melkachtig vochtbevat,
geroosterd als versnapering te nuttigen, terwijl wie ze tot volkomen
rijpheid laat opgroeien, ten doel heeft haar als veevoeder te
gebruiken. Op Java groeit de stengel hoog en krachtig op en
erlangt de aar of klos een meer dan gewone zwaarte. Op goede
gronden en bij goede verzorging is de opbrengst tot 400 en 500
voud, en bij de slechtste en zorgelooste behandeling, zooals
maar al te veel aan dit nuttig gewas ten deel valt, worden nog
van 60 tot 100 korrels in de aar gevonden. De tijd dien de
mais te veld staat, verschilt naar gelang der versclieidenheden
en der ligging van de gronden. In de lagere en wärmere streken,
waar zij als tweede gewas kan verbouwd worden, öogst men haar
gewoonlijk reeds na drie maanden 2). Doch in hoogere streken
worden van vier tot negen maanden voor hare rijpwording ver-
eischt. De voedende eigenschappen van de mais staan ver boven
die van de rijst en zelfs boven die van de rogge en tarwe, en
het schijnt dus dat het van groot economisch belang zou zijn,
de uitbreiding en verbetering der teelt en het doelmatiger gebruik
voor de voeding zooveel mogelijk te bevorderen.
De tarwe is aan de inlanders onder den Portugeeschen naam
trigo (trigoe) bekend, die reeds genoegzaam aanwijst wie dit
gewas hebben ingevoerd. In zeer enkele streken van Java wordt
in het gebergte, op eene hoogte van ten minste 4000 voet, een weinig
tarwe geteeld, waarvan üitmuntend brood gebakken wordt. Het is
zonderling dat die teelt in verval is, niettegenstaande de sraaak
voor brood zieh onder de gegoede inlanders begint uit te breiden 3) ..
>) T. v. Nijv. en Landb. in N. R V II. 226.
2) Van daar de Javaansche uitdrukking: »sa oemoering djagoeng« voor: m e t d rie
m a a n d e n tijd s.
3) Junghuhn, Java, I. 408; Stat. verslag van Kadoe. 94.