Van de voornjalige Gouvernements-cultures zijn niet alleen die
yan indigo en tabak ^ingetrokken, maar dit Is ook het geval met
die van peper, kaneel en nopal. Doch terwijl de cultuur van
de indigo, schoon op kleiner schaal, als vrije cultuur is in
stand gebleven, en die van de tabak bij voortduring wordt uit-
gebreid, is de teelt der drie andere genoemde gewassen, sedert
zij aan den vnjen wil der Europeesche of inlandsche plantera werd
overgelatën, schier geheel te niet gegaan. De meeste plantsoenen
zijn zelfs geheel uitgeroeid. Een of twee Europeesche landhuur-
ders planten nog een weinig peper in Soerakarta, en de particulière
landen in Buitenzorg leverden in 1873 nog 12£ kilo
cochenille *) en 370 kilo kaneel. Een noemenswaardige kaneel-
cultuur bestaat alleen nog in de, thans yerhuurde, yoormalige
Gouvernementstuinen Gentoeng en Tamblang in Krawang, die
in 1873 nog 14,802 kilo’s pijpkaneel en 6000 kilo’s afval op-
leverden.
Anders wederom is het lot geweest van de theecultuur, waar-
van almede het Gouvernement de hand geheel heeft afgetrokken.
Ofschoon toch nergens de bevolking uit eigen beweging en voor
eigen gebruik thee plant, geniet zij groote voordeelen van
den zieh steeds uitbreidenden aanplant op de particulière lande-
rijen en de aan Europeanen verhuurde Gouvernementsgronden. De
zetel dezer cultuur is voornamelijk in Buitenzorg, de Preànger
en Bagelèn : in eerstgenoemd gewest op onderscheidene particulière
landen en op het huurland Tjogrek ; in de Preanger in de oude, thans
verhuurde, Gouvernementstuinen en in tuinen door particulieren op
gehuurde woeste gronden geplant; in Bagelèn in de Lëdoksche
tuinen, die mede vroeger aan het Gouvernement behoorden.
Hierbij komt nog het land Tjarennang, dat in Tjeribon op woeste,.
van het Gouvernement gehuurde gronden is aangelegd. De opgaven
omirent aanplant en productie in de Regeeringsverslagen zijn
niet geheel volledig. Men kan er echter uit opmaken, dat meer
dan 4200 bouws in 1873 met den theeheester waren beplant,
en dat de opbrengst drie millioen kilo’s te boven ging.
*) Ik herinner dat het cochenille-insekt op de nopalplant leeft. Zie boven bl. 183.
In 1841 werden, door de zorgen der Eegeering, een aantal
stekken’ van de vanieljeplant (Vanilla plamfolia) uit den Hortus
botanicus te Leiden naar den Plantentuin te Buitenzorg overge-
bracht, in de hoop dat daaruit eene nieüwe winstgevende cultuur
zou geboren worden. Men verkreeg echter geen vruchten tot
1850, toen de hortulanus, de heer Teysman, de kunstmatige be-
vruchting begon toe te passen, die kort te voren door Prof.
Morren te Luik het eerst was aangewend. Bij de vanieljeplant,
gelijk bij alle orehideeën (want tot deze familie wordt ook zij
gerekend), wordt voor de bevruchting in. den natuurlijken staat
steeds de medewerking van insecten vereischt. Bij deze planten
hangen de stuifmeelkorrejs als wasachtig-slijmigé massa’s aan
elkander en vormen een zoogenaamden stuifmeelklomp, en alleen
de drukking die door de op honig azende insecten in het voor-
bijstrijken op de helmknopjes wordt uitgeoefend, doet de stuif-
meelmassa’s daaruit te voorschijn komen, en brengt ze in de
vereischte aanraking met den Stempel. Wanneer men nu deze
planten aan haar natuurlijken bodem ontrukt, kunnen zij geene
vruchten dragen, tenzjj de werkzaamheid der insecten door de
kunst worde nagebootst. Sedert de uitvinding der kunstmatige
bevruchting heeft men ook in de plantentuinen van Europa de
fijn aromatische vruchten der vanieljeplant, of liever de lange,
hauwvormige doozen die het zaad bevatten, in overvloed gewonnen
; vooral echter was dit het geval op Java, waar men
ze in het groot kon kweeken. Uit den Plantentuin te Buitenzorg
is de vanieljecultuur allengs naar de particulière landen en
naar eenige huurlanden in Soerakarta overgebracht, en heeft aan-
vankelijk belangrijke. voordeelen opgeleverd ; doch in de laatste
jaren kwijnt deze cultuur ten gevolge der läge prijzen, terwijl
de jongste uitbarsting van' den Merapi een aanplant van. vier
bouws in Soerakarta geheel heeft vernield. Yan de landen Pama-
noekan en Tjiassem in Krawang werd echter in 1873 nog een
oogst van 2832 Amsterdamsche ponden verkregen.
Onder de cultures door enkele Europeesche planters hier en
daar op kleine schaal op Java gedreven, kunnen nog de kruid-
nagelen, notemuskaat en gambier genoemd worden. Zij zijn echter