Yan meer beteekenis en meer praktisch nut m de Javaansche
landbouw-kalender, die, in zijne overeenstemming met de bijzon-
dere eischen van de rijstteelt op Java, eene zekere mate van
oorspronkelijkheid verraadt. De werkzaamheden van den landbouw
kunnen natuurlijk niet naar het maanjaar geregeld worden, en
het is daarom dat de Javanen ook nog tot heden een jaar behouden
hebben dat in zijn geheel en in zijne deelen aan den loop der
zon beantwoordt. Het bestaat uit 12 mängsä’s, tijdperken van
ongelijken duur, die men dus niet wel met den naam van maanden
kan noemen. In iedere mängsä zijn zekere bepaalde werkzaamheden
op het veld te verrichten. Het begin en einde der mängsä’s
wordt door de priesters bepaald naar de waarneming van de
lengte der schadnw, hetzij van een staand persoon, gemeten met
zijn eigen voeten, hetzij van een stijl, loodreeht op een horizontaal
vlak geplaatst en beteekend met de lijn waarop de Iniddagscha-
duwen vallen. Die lijn is verdeeld in zes deelen, die natuurlijk
ieder jaar tweemaal, eens van noord naar zuid en eens van zuid
naar noord door de middagschaduwen doorloopen worden. Het
geheel is zoo gesteld, dat de beide uiteinden beantwoorden aan
de verste strekking der schaduw noord- en zuidwaarts, en de
plaats van den stijl zelven aan de twee jaarljjksche doorgangen der zon
door het toppunt. De gewone inlander heeft van het mängsäjaar
doorgaans zoo gebrekkige voorstellingen, dat de opgaven van
verschillende personen schier nooit overeenstemmen; en men veelal,
den duur der twaalf mängsä’s naar hunne berichten bijeentellende,
minder dagen krijgt dan een jaar bevat. Die verkeerde voorstellingen
zouden echter geen nadeeligen invloed hebben, daar toch
de priesters den aanvang van elke mängsä en de werkzaamheden
die daarin moeten verricht worden, steeds aan het volk bekend
maken, indien er ook bij hen niet veel aan het algemeen en
nauwkeurig gebruik van dien zonnewijzer haperde. Daarom heeft
de Soesoehoenan Pakoe Boewänä de VIPe eene vaste indeeling
van het mängsäjaar verordend, waarbij zelfs de vereffening van
het jaar van 365 dagen met den zonsomloop door de inlasschhig
van een dag in de vier jaren niet is vergeten. Het eerste jaar
der nieuwe dus ontstane vaste tijdrekening, die thans jaarlijks
in den Javaanschen almanak vermeld wordt, is aangevangen den
226ten Juni, 1855. De oude namen der mängsä’s zijn daarbij behouden.
Zij zijn niets anders dan de gewone ranggetallen, die
hunne opvolging aanwijzen, behalve dat de elfde en twaalfde
mängsä de eenigermate verminkte namen der overeenkomstige
maanden van het Indische jaar dragen. De namen, volgorde en
duur der mängsä’s zijn als volgt: 1. Käsä, 41 dagen; 2. Karo
(of kalih Kr.), 23 dagen; 3. Katigä (of kateloe Ng.), 24 dagen;
4. Kapat (of kasakawan Kr.), 25 dagen; 5. Kalimä (of gangsal
Kr.), 27 dagen; 6. Kanem, 43 dagen; 7. Kapitoe, 43 dagen;
8. Kawöloe, 26, doch elk vierde jaar 27 dagen; 9. Kasängä,
25 dagen; 10. Kasadäsä (of kasapoeloeh Kg.), 24 dagen; 11. Destä,
23 dagen; 12. Sädä, 41 dagen.
Gelijk het geheele mängsä-jaar een Hindoeschen oorsprong
verraadt, is ook het woord mängsä de Jav. uitspraak van het
Sanskr. mängsä, t i jd, of mäsa, maand . Maar het woord mängsä
wordt in ’t Javaansch ook gebruikt voor de jaargetijden of
moesons, die in het Maleisch door den Arabischen naam moesim
(eigenlijk mausim) worden aangeduid. Men noemt den drogen
moeson, die uit de l l de en 12de en de vier eerste mängsä’s
bestaat, mängsä panas of mängsä katigä (kateloe), en den nat-
ten moeson, die van de vijfde tot en met de 10de mängsä omvat,
mängsä rendeng. De Portugeezen hebben deze twee jaargetijden,
die van de periodieke winden afhangen, en daarom ook die
periodieke winden zelven, eerst zoo het schijnt moucjaö, later
ook mongao genoemd, op welken laatsten vorm wellicht het
Javaansche mängsä invloed heeft geoefend. Yan hen is dat woord
in de vormen mussone, mousson, moeson tot de Italianen, Fransehen
en Nederlanders, en in de vormen monzon, monsoon,
monsun tot de Spanjaarden, Engelschen en Duitschers overgegaan.
De oude verdeeling van den dag in 16 uren is op Java in
onbruik geraakt. Men kent er in het dagelijksch leven slechts de
verdeeling van het etmaal in dag en nacht, en eenige uitdruk-
kingen van vage beteekenis, zooals ons dageraad, morgen, voor-
middag, namiddag, avond en dergelijke. Echter is aan vele
Javanen, zooals van zelf spreekt, de Euröpeesche uurtelling