bij meer gebrekkige bewerking, in ’t Javaansch gägä, in ’t
Soendaasch hoemah »). De Oryza glutinosa of kleverige rijst,
ketan (Mal. poeloet) genoemd, kan zoowel op tegals als op sawahs
verbouwd worden, maar is van zeer ondergeschikt belang. Zij
komt het naast aan de bergrijst, maär onderscheidt zieh door de
kleverigheid van de gekookte korrel. Men verbouwt haar op
Java in witte en zwarte verseheidenheden, voornamelijk tot be-
reiding van koeweh of gebak.
De gaga- tegal- en sawahbouw vertegenwoordigen drie trappen
van ontwikkeling van den njstbouw, maar die ook nevens elkander
bestaan. De ruwe gägäbouw wordt op Java gedreven door
het nomadische deel der bevolking, dat noch eigen velden, noch
aandeel in de dessavelden bezit. Op de meest roekelooze wijze
worden vaak de bosschen vermeid, om van een afgebrande piek
een schralen oogst te trekken, en die het volgend jaar met een
andere te verwisselen, tenzij de grond nog vruchtbaar genoeg
geacht wordt, om zonder eenige bewerking een tweeden oogst
te schenken. Op de gägä’s blijven zelfs de stompen en wörtels
der gevelde boomen in den grond, en de zaaipadi wordt
geworpen in gaten die met een puntigen stok in den bodem
worden gestoken. Men kan dit slechts als een roofbouw beschou-
wen en er nauwelijks den naam van ontginning aan geven.
Hooger staat reeds de tegalbouw, waarbij het veld behoorlijk
gezuiverd, herhaaldelijk geploegd en geegd, in sommige streken
zelfs bemest en altijd in door den ploeg getrokken voren bezaaid
wordt. Maar de oogsten zijn minder overvloedig en wisselvalliger
dan die der sawah’s en het product is minder in hoedanigheid.
Ware het niet dat de jonge, pas gehuwde Javaan voor zijn ge-
zin dadelijke behoefte had aan voedsel, ’t welk het tögalveld hem
nog hetzelfde jaar verschaffen ka n, terwijl een sawah zwaren
en langdurigen arbeid eischt en eerst in het derde jaar goede
rijst oplevert, de teelt op droge velden zou vermoedelijk binnen
zeer enge grenzen beperkt blijven. Elke tegal wordt dan ook,
*) In het gebruik der hier aangeroerde namen heerscht weder een verbauend plaat-
selijk verschil.
wanneer daartoe mogelijkheid bestaat, later in een sawah her-
schapen; anders doorgaans verlaten, wanneer de ontginner in het
bezit van sawah’s gekomen is.
Het kenmerk van een sawah, in tegenstelling met een tegal
of gägä, ligt voornamelijk in de bedijking, waardoor het water er
op kan worden staande gehouden. Op sommige sawahs dient de dijk
slechts om het regenwaterop den akker te houden, zoolang het ge-
was er behoefte aan heeft. Zulke velden, sawah tadahhan of tadah
oedan, d. i. die den regen opvangen; geheeten, kunnen alleen
in den regentijd beplant worden. De voorkeur verdienen derhalve
de sawahs met kunstmatige bewatering. De riviertjes die overal
in tallooze menigte met sterk verval van de bergen afstroomen,
bieden den inlander in de meeste streken de schoonste gelegen-
heid om zijne velden van water te voorzien. Wanneer het water
lager ligt dan de sawah, wordt ter geschikter plaatse in de
rivier een dam aangebracht om het op te stuwen en te voe-
ren door een besproeiings-kanaaltje dat het naar het boveneinde
van de sawah leidt. De Javaan heeft voor het aanleggen dier
besproeiingswerken een bij uitnemendheid praktischen blik, en
verbazend is soms de hoogte waartoe hij het water weet op te voeren.
Wordt de akker slechts door een kleine straal bevochtigd, zoodat hij
het regenwater niet geheel ontberen kan, dan heet hij sawah
sorotan; maar is hij zoodanig met waterleidingen en dijken toe-
gerust dat hij in den drogen moeson kan bewerkt worden, dan
wordt hij gadon genoemd. Ten gevolge dier kunstmatige besproei-
ing kunnen de sawahs tot op de grootste hoogte waarop de
njst nog voortkomt, worden aangelegd, dat is tot op eene hoogte
• van 2000, ja zelfs hier en daar van 3000 tot 3500 voet. Maar
niet slechts tot hoog aan de hellingen der bergen, ook in de
valleien en ravijnen, waar het samenloopend water poelen of
rawa’s vormt, wordt daarvan tot het aanleggen van rijstvelden
gebruik gemaakt. Men noemt deze sawah rantja of sawah räwä; bij
sommige schnjvers komen zij onder den naam van säwahdalem,
d. i. diepe sawahs, voor, terwijl dan bij tegenstelling alle andere
sawah darät, sawahs van het droge land, worden genoemd.
Door de vereeniging van al die verschillende vormen van de