pen. In het algemeen merk ik op, dat deze welig groeiende
struiken op akkers, in tuinen, als heggen en als schaduwboo-
men voor de koffie worden geplant; dat de olie die zij opleveren,
sclioon dik en onaangenaam van geur , in de lamp wordt gebrand v en
tot vervaardiging van stopverw wordt aangewend; dat de bladeren
van sommige soorfen als purgeermiddel worden gegeten; en
dat de geringe Javanen zieh gewoonlijk tot het maken van be-
rekeningen van djarak-pitten bedienen, zoo zelfs dat de verbaal-
vorm andjarak de beteekenis van r e k e n e n heeft erlangd. De
ook bij ons als geneesmiddel zoo bekende castor- of wonderolie
is bet product van eene soort van djarak.
Een ander product dat ik niet met stilzwijgen mag voorbijgaan,
is de lombok of Spaanscbe peper (Capsicum). Zij is voor de
Javanen een onmisbaar toevoegsel bij de rijst, en, boewel van
Amerikaanscben oorsprong, in den ganschen Indischen Archipel
zoo algemeen geworden, dat, zooals Bumphius zegt, geenhuis-
vader zoo arm is, mits hij een klein hoekje land bij zijn hutje
heeft, of hij gunt aan de Spaansche peper een plants ‘). De inlander
geeft algemeen aan de Spaansche peper verre de voorkeur
boven de gewone. De verscheidenheden of soorten die op Java
gekweekt worden, zijn menigvuldig, en worden ook door inlandsche
namen, zooals rawit, tjangak, tjabe enz., aangeduid.
Wij komen thans tot de landbouwproducten die de Javaan
minder voor eigen behoefte dan voor de Europeesche markt kweekt,
en beginnen met de tabak, die eenigermate tusschen beide klassen
het midden houdt.
De cultuur der tabaksplant (Nicotiana) is reeds vroeg, denkelijk
door de Portugeezen, uit Amerika naar Java overgebracht. De Javanen
noemen dit product tembako of bako (in Kr. sätä), en zijneteelt
mag onder de meest geliefde cultures der inlanders gerekend
worden. Ofschoon zij als Grouvernementscultuur schipbreuk heeft
geleden, telen de Javanen tabak op groote schaal, zoowel voor
eigen gebruik als in contract met Europeesche ondernemers. De
cultuur van tabak voor de Europeesche markt heeft plaats in
Banjoemas, Kadoe, Samarang, Rembang, Kediri, Soerabaja en
al de residentien van den Oosthoek. Sedert 1872 zijn hierbij ook
nog de Preanger Regentschappen gekomen, en de hooge prijzen
die thans in Europa voor Java-tabak besteed worden, lokken uit
tot gedurige uitbreiding. De gezamenlijke hoeveelheid in 1873
in de genoemde residentien door de Europeesche ondernemers
opgekocht of in contract met de bevolking geteeld, bedroegmeer
dan 280,000 pikols. In Bagelen wordt veel tabak verbouwd in de
hooglanden van Wänäsäbä, maar tot dusver uitsluitend voor de
inlandsche markt. In dat gewest werd de oogst in 1873 begroot
op 18,787 pikols, gewonnen van 1880 bouws. Schier het geheele
product werd er opgekocht door Chineezen van Pekalongan en
Batang, die voor de eerste s o o r t / 60, voor de volgende respec-
tievelijk f 30, / 15 en f 5 per pikol besteedden. In het algemeen
kan men zeggen, dat op Java tabak gekweekt wordt van
het strand der zee tot op eene hoogte van 7000 v o e t/n hetge-
bergte. Hieromtrent valt echter op te merken, dat men de tabak
het best voor ontaarding behoedt door de jonge planten eerst in
het gebergte uit zaad te kweeken, en ze dan later naar de vlakt'e
over te planten. De bergbewoners verkoopen dus de zaailingen
aan de bewoners. der lagere streken, en koopen van hen weder
zaad om daaruit nieuwe planten te winnen. De Javanen rooken
deels stroosigaren, die zij maken door fijne tabak in een blad,
b. v. van mai's, te wikkelen, deels sigaren met een dekblad.van
tabak, zooals de bekende Manilla-sigaren. De eerste noemen zij
rokok (van ons r o ok e n ) en in Krämä linting (lett. een rol l e -
t j e ), de andere met een aan het Tamiel ontleenden naam seroetoe.
Rooken is evenwel onder den geringen man niet zeer gebruike-
lijk, maar des te meer het pruimen, dat op een bijzondere wijze
geschiedt. Terwijl zij namelijk de betelpruim, die zij den ganschen
dag zonder ophouden kauwen, in den vollen mond hebben, steken zij
een weinig gekorven tabak tusschen lippen en tanden, en bren-
gen die, als zij den mond tot spreken willen openen, tusschen
de lippen en het tandvleesch. De walgelijke gewoonte van het
betelkauwen wordt. hierdoor in de oogen der Europeanen niet
verbeterd.