ZESDE HOOFDSTUK.
Middelen van bestaan.
„De Javaan is uit den aard der zaak landbouwer; de grond
waarop hij geboren wordt, die yeel belooft voor weinig arbeid,
lokt hem daartoe uit, en vooral is hij met hart en ziel overge-
geven aan het bebouwen zijner rijstvelden, waarin hij dan ook
zeer bedreven is. Hij groeit op te midden zijner sawah’s en
gaga’s en tipar’s, vergezelt reeds op zeer jeugdigen leeftijd zijn
yader naar het yeld, waar hij hem behulpzaam is in den arbeid
met ploeg en spade, aan dämmen en waterleidingen tot het be-
vochtigen zijner akkers. Hij telt zijne jaren bij oogsten; hij rekent
den tijd naar de kleur zijner te yeld staande halmen;hij gevoelt
zieh te huis onder de makkers die met hem padi sneden ; hij
zoekt zijne yrouw onder de meisjes der dessa, die ’s avonds onder
vroolijk gezang de rijst stampen om ze te ontdoen yan den bol-
ster; het bezit yan een paar buffels, die zijnen ploeg zullen
trekken, is het ideaal dat hem aanlacht; — de rijstbouw is voor
den Javaan wat in de Kijnstreken en het Zniden van Frankrijk
de wijnoogst is.“
Indien men' in weinige trekken een denkbeeld wil geven van
wat de rijstbouw voor den Javaan beteekent, kan men het niet
beter doen dan in deze schoone woorden van den schrijver van
Max Havelaar. En daar de rijstbouw op Java reeds zoo dikwijls
uitvoerig beschreven is ') , en tal van bijzonderheden daarop be-
trekkelijk in den loop van dit werk bij verschillende gelegenheden
ter sprake komen, zal ik er hier ter plaatse niet veel meer aan toe-
*) Zie o. a. H. A. Steyn P arve, Bijdrage tot de kennis van de rijstcultuur op J a v a ,
in Bijdr. t . d. I . 'T . L. en Vk. N. V. I. 399; van Lakerveld en Brocx, Handleiding
voor bouwknndigen-en industrieelen in N. O. I . 815; W. L» de Stnrler , Handboek
voor den Landbonw in Ned. O. I 509; Bijdragen tot de kennis der voornaamste
voortbrengselen van N. I . , uitg. d. d. M. t. N. v. ’t Alg. I . de Rijst.
voegen dan noodig is om mijne lezers de aangehaalde woorden
ten volle te doen verstaan.
De soorten van het rijstgewas vormen het botanisch geslacht
Oryza, waarvan het wäre vaderland tot nog toe niet bekend is.
Waarschijnlijk hebben de Hindoe’s de rijstplant naar Java overgebracht
en den Javaan in de cultuur van dit hoofdartikel zijner
voeding onderwezen. De Javaan kweekt de rijst in tallooze ver-
scheidenheden, die echter gewoonlijk tot vier soorten worden
teruggebracht: de Oryza sativa, praecox, montana en glutinosa.
De Oryza sativa is de soort die de Javanen gewoonlijk, of althans
b ij. voorkeur, op hunne sawahs of bewaterde velden verbouwen,
en die bij den naam van pari ’) dalem of djero bekend is. Zij
is een moerasplant, die kwijnt en sterft als niet de bodem waarop
zij groeit, tot kort voor hare rijpwording bestendig onder water
wordt gehouden. Men heeft van de pari dalem eene oneindige
menigte varieteiten, door kleur, vorm en zwaarte der korrels of
andere eigenaardigheden gekenmerkt, en die de Javanen allen
door bijzondere namen onderscheiden.
De Oryza praecox of vroege rijst, door de Javanen parigendja
genoemd, is evenzeer moerasplant en wordt op dezelfde wijze
behandeld, maar rijpt veel spoediger; hier staat echter tegenover
dat zij in hoedanigheid voor de pari dalem onderdoet, en dat
hare opbrengst slechts 15 tot 18voud is, terwijl die van de
pari dalem op 25 tot 30voud wordt geschat. Ten gevolge der
invoering van de verplichte cultuur, ook op sawahs, van producten
voor de Europeesche markt, heeft de teelt der vroeger weinig
gekweekte pari gendja in sommige streken een groote uitbreiding
gekregen, wat volgens veler oordeel als een hoogst nadeelige omstan-
digheid voor den inlandschen landbouw moet beschouwd worden.
De Oryza montana of bergrijst, pari tegal, omvat die ver-
scheidenheden van het rijstgewas, die aan de hellingen der bergen
kunnen gekweekt worden zonder andere bevochtiging dan
die door het water des hemels. De velden waarop zij verbouwd
wordt, heeten in ’t Javaansch tegal, in hetSoendaaschtipar, en
x) Hetzelfde als het xneerbekende Mal. padi.