op de Gouvernementslanden, en dus met uitsluiting vàn de
particulière landen, en van de Yorstenlanden zoo op Madoera als
op Java, in het Regeeringsverslag over 1872 op 31,517 begroot
wordt, bewoond door 2,940,467 huisgezinnen, of eene bevolking
van 13,864,173 zielen. Dit geeft gemiddeld 93 huisgezinnen en
440 zielen per dorp ; maar daar men mag aannemen dat de
doekoeh s en babakans die zieh nog niet hebben afgescheiden,
ook niet afzonderlijk zijn geteld; daar de kaloerahans waarschijnlijk
slechts voor één dorp zijn gerekend; daar de volkrijke kampongs
waaruit de zoogenaamde steden of nagârâ’s bestaan, vermoedelijk
in het cijfer begrepen zijn *); en daar de talrijke bevolking van
sommige dessa’s natuurlijk het cijfer der overige verkleint; schijnt
het nauwelijks overdreven te stellen, dat de hoeveelheid te zamen
wonende huisgezinnen in den regel wel niet meer dan van 20
tot 40 bedragen zal.
Na deze aanwijzing van het onderscheid tusschen de dorpen van
de Soendalanden en eigenlijk Java, zal men mij, vertrouw ik,
vergun'nen het gewone spraakgebruik der Europeanen te volgen,
en alle dorpen van het eiland dessa’s te noemen, te meer daar
het verschil zeker niet overal volstrekt doorgaat, en in de inrichting
van het dorpsbestuur in beide hoofddeelén allerlei verscheiden-
heden voorkomen, die het trekken eener scherpe grenslijn verbieden.
De sawahs die de dessa omgeven, behooren of gemeenschap-
pelijk aan hare gezamenlijke, öf individueel en erfelijk aanhare
bijzondere ingezetenen. Ik heb dit onderscheid reeds vroeger in
het licht gesteld "), en acht dus hier deze körte herinnering
voldoende. Op de verdeeling onder de rechthebbenden van de
gemeenschappelijk bezeten gronden, die in alle Gouvernements-
residentiën van Midden-Java de individueel bezetene zeer ver in
uitgestrektheid overtreffen, zal ik straks gelegenheid hebben bij
de beschouwing van de klassen harer bewoners terug te komen.
Laat ons vooraf zien hoe eene dessa zieh voordoet, wanneer wij
over de als voetpaden dieneäde galengans, die de vakken der
9 Eigenlijk wordt geen dezer punten door de voorhanden statistieke bescheiden
uitgemaakt.
9 BI. 3 4 9 , 353—355.
sawahs vaneen scheiden, of dwars over den na het snijden der
padi droog staanden bodem, ons den weg tot hären omtrek
gebaand hebben.
De nabijheid der dessa’s kondigt zieh aan door akkers van
geringeren omvang, voor de kleinere cultures bestemd, en
door allerlei in hären omtrek geplant, nuttig of fraai bloeiend
geboomte, waardoor zieh smalle voetpaden slingeren. Hier en
daar echter wordt het uitgestrekte veld door breede wegen
doorsneden, die, aan weerszijden met lcenari- of tamarindeboomen
beplant, de prächtigste lanen vormen die men zieh kan
voorstellen. Daarnevens komen ook lanen voor van waroe- en
toeri-boomen, die met schoone en groote bloemen prijken ’);
van een soort van moerbezieboom (Morus macroura), van wiens ge-
klopten bast het sterke Javaansche papier wordt gemaakt; en,
vooral in Midden-Java , ook van den gomrijken kadongdong-boom
(Odina gummifera), wiens gespleten teenen voor vlechtwerk dienen
, en die op de wijze onzer knotwilgen behandeld wordt. Pan-
danen wier groote bladeren tot het vlechten van matten worden
gebezigd, zooals Pandanus latifolius en Pandanus samak, en
onderscheidene andere snelgroeiende en dichtbladerige struiken
vormen de heggen die de kleine stukken grond in de nabijheid
der dorpen omtuinen.
De lanen en paden die den toegang tot het dorp vormen,
brengen ons weldra voor een dichte bamboe-heg, die de gezamenlijke
huizen en erven en hunnen met velerlei schakeeringen
van groen getinten rijkdom van palmen en vruchtboomen omsluit.
Duizenden van 40 tot 70 voet hooge, pijpvormige, in geledin-
gen gedeelde, geelachtige, dicht op elkander gepakte halmen,
van wier toppen een zacht en. ritselend loof in bevallige bogen
alhangt, vormen eene ondoordringbare haag, terwijl slechts enkele
openingen, als poorten in dezen levenden muur, den toegang
tot het eigenlijke dorpsbosch vergunnen. Dit bosch verschilt in
omvang naar de grootte der dessa, maar heeft niet zelden twee
a drie palen in doorsnede. Onder de boomen en struiken die