reizigers, zijn, wel is waar, die der nieuwere zelden, maar nog
altijd bljjft er een groot verschil van gevoelen bestaan. 'Wellicht
echter zou het dieper indringen in het Javaansche volksleven en
de grootelijks vermeerderde kennis van taal, zeden en levens-
wijze in de laatste ja re n , tot veel grooter eenstemmigheid van
oordeel geleid hebben, indien niet .de vinnige strijd over de wjjze
waarop Java in zjjn eigen belang en dat van het moederland
moet bestuurd worden, de goede en kwade eigenschappen van
den Javaan had aangegrepen, om bf een stelsel van vrjjheid en
ontwikkeling door onderwijs aan te bevelen, öf de noodzakelijk-
heid van dwang en de ijdelheid aller pogingen tot veredeling
van den inlander te handhaven.
Bij oudere schrijvers zal men zelden een welwillend woord ten
aanzien der Javanen aantreffen; men moet echter daarbij niet
uit het oog verliezen, dat zoowel Katholieken als Calvinisten weinig
geneigd waren om iets te prijzen of goed te vinden in hen
die buiten de Kerk omdoolden, en dus naar hun oordeel aan het
natuurlijk bederf ter prooi waren gelaten. Ook bedenke men, dat de
ervaring dier oude reizigers doorgaans zeer beperkt w as, en velen
hunner alleen in de gelegenheid waren de ondeugden van het Hof
en de grooten te leeren kennen, en onhekend bleven met de goede
eigenschappen en stille deugden van den eenvoudigen landbouwer.
Nogtans zijn die oordeelvellingen, hoe sterk ook gekleurd, zelden
geheel bezijden de waarheid; de hoofdfout is, dat het verschil
tusschen den adel en den kleinen man doorgaans geheel wordt
miskend, en de eigenaardige gebreken van beide standen aan het
geheele volk worden toegeschreven.
De oudste karakterschets van de Javanen die mij bekend is,
werd gegeven door den Venetiaan Nicolo de Conti, dielnsulinde
omstreeks 1430, dus vöör de invoering van den Islam op Java,
bezocht. „De inwoners van Java en Sumatra“, zegt hij, „gaanalle
andere volken in wreedheid te boven. Iemand te dooden beschou-
wen zij als een bloote aardigheid, en" er is op zulk een daad gee-
nerlei straf gesteld. Indien iemand een nieuw zwaard heeft gekocht
en wenscht er de proef van te nemen, stoot hij het den
eersten den besten dien hij tegenkomt, in deborst. De voorbijgangers
onderzoeken de wond en roemen de behendigheid van hem die
haar toebracht, indien zijn wapen goed heeft getroffen.“ Deze
getuigenis heeft slechts zin, wanneer wij ons de bedrijvers van
zulke moorddaden als leden eener overmoedige aristocratie, en
de slachtoffers als geringe lieden voorstellen. Zoo opgevat is zij
van gewicht als historische getuigenis, dat vöör de invoering van
den Islam de bevoorrechte kästen op de verachte Soedra’s
met diepe minachting nederzagen en hun leven als niets telden.
Maar daardoor is zij tevens eene bijdrage totjuisterinzichtinhet
karakter van den Javaan, daar zij ons een blik vergunt op de
oorzaken van die vrees en diepe onderdanigheid voor zijnehoof-
den, die een der meest in het oog loopende trekken van het
Javaansche volkskarakter is.
Odoardo Barbosa, een Portugees van Lissabon, die Malakka
kort voor de verovering door d’Alboquerque in 1511 bezocht,
maakte daar kennis met de Javanen die destijds, volgens de Barros,
de meerderheid der bevolking van die handelstad uitmaak-
ten. Hij beschrijft hen als „een volk van groote scherpzinnigheid,
zeer sluw in al hunne handelingen , zeer boosaardig, groote bedrie-
gers, zelden de waarheid sprekende , steeds gereed om allerlei boos-
heid te bedrijven, en altijd klaar om hun leven op te offeren.“
Om den indruk te schetsen dien de Javanen op onze voorou-
ders maakten, zal ik in de eerste plaats eene uitvoerige karakterschets
van dit volk aanhalen, voorkomende in de „Javaense
reyse, gedaen van Batavia over Samarangh na de konincklijke
hoofdplaets Mataram, door de heere H. H., in den jare 1656“,
van welk werkje, gelijk thans genoeg bekend is, de schrijver
niemand anders is dan de beroemde Rijklof van Goens, van
wien reeds boven, uit een ander geschrift, eene getuigenis over
het voorkomeu der Javanen werd bijgebracht ‘). Yan Goens geeft
de indrukken die hij bij herhaalde zendingen naar het hof van Mataram
van de Javanen ontvangen had, in de volgende woorden weder.
De »Javaense reyse« werd onder dezen titel gedrnkt te Durdrecht 1666, en Irer-
drukt in Bijdr. t . d. Ind. T. L . en Vk. IV . 307—380, naar een handschrift door van
Goens zelven onderteekend. Aan deze laatste uitgave is'toegevoegd de »Corte beschrij-
vinge van ’t eyland Java« enz., vroeger n ie tg ed ru k t, waaraan het citaat over het
voorkomen der Javanen is ontleend.